Ecz. Buse Naz HAMZAOĞLU
SPORCU TAKVİYELERİ GERÇEKTEN İŞE YARIYOR MU?
NE KADAR GÜVENİLİR?
Sporcular, besin destek ürünleri hakkında; takım arkadaşları, antrenörleri, aile üyeleri, doktorlar, diyetisyenler ve medya (İnternet dahil) olmak üzere çeşitli kaynaklardan bilgi alırlar. Bu kaynakların çoğu tarafından sağlanan bilgilerin kalitesi zayıf ve önyargılıdır.
Piyasada bulunan ürünlerin çoğunun, üreticileri tarafından, genellikle başarılı sporcuların görüntüleriyle, ancak kullanımını destekleyecek yeterli bilimsel kanıt olmadan yoğun bir şekilde reklamı yapılmaktadır.
Yüksek motivasyona sahip sporcular; performans kazanımlarını vaat eden bilgileri sorgusuz bir şekilde kabul etme eğilimindeyken, olumsuz etkileri, sağlık riskleri içeren bilgileri reddetme eğilimindedir.
Bu da bizi çalışmaların sonuçlarını yorumlarken çok dikkatli düşünmeye ve davranmaya çağırıyor; başka bir deyişle, bunların bilimsel olması, tamamen güvenilir oldukları anlamına gelmiyor, çünkü aynı zamanda önyargılara, rekabet eden çıkarlara ve hatalara da tabidirler.
Çoğu sporcu, profesyonel olsun ya da olmasın, performansı artırmayı, antrenmandan maksimum verim almayı, yorgunluk hissini geciktirmeyi hedeflerken, maksimum konsantrasyon, gelişmiş refleksler, daha hızlı artan kas kitlesi, sakatlanma riskinin azalması, tedavilerin hızlanması gibi bir çok farklı sebep ile besin destek ürünlerine başvurmaktadır.
Ergojenik destek dediğimiz bu ürünlerin tam tanımı; ‘’egzersiz performans kapasitesini ve/veya antrenman uyarlamalarını artırabilen herhangi bir antrenman tekniği, mekanik cihaz, beslenme uygulaması, farmakolojik yöntem veya psikolojik tekniktir.’’
Sporcular tarafından takviyelerin ve spor gıdalarının kullanımı, potansiyel faydalar ve potansiyel riskler arasında bir denge sağlar. Bu riskler; kaynak israfı, dikkat dağınıklığı, anti-doping kural ihlalleri ve vücuda gereksiz madde alımı olabilir.
Pek çok spor kulübü sağlık uzmanları ve antrenörler bu endişeler nedeniyle takviyelerin kullanımına karşı genel bir uyarıda bulunsa da, daha pragmatik bir yaklaşıma doğru bir hareket vardır. Bu destekler kullanılmadan önce 3 soru sorulmalıdır:
Güvenli mi?
"Çalıştığına" dair kanıt var mı?
Sporda izni var mı?
Bu sektörde her yıl dönen para oldukça etkileyici. Gıda takviyesi pazarının Amerika Birleşik Devletleri'nde 2024 yılına kadar yaklaşık 57 milyar dolar gelir elde etmesi bekleniyor. 1997'de Amerika Birleşik Devletleri'nde; o dönem için henüz ergojenik bir etkiye sahip olduğuna dair ikna edici bir kanıt olmayan bir maddeyi içeren takviye satışları, takviye pazarının %2'sinden fazlasını temsil eden, 10 milyon dolarlık satışa ulaştı.
Piyasada bulunan bazı takviyeler faydalı veya ergojenik olabilir, ancak piyasada genel olarak önerilenden farklı bir uygulama/doz ile bu etkinin sağlanabileceği de soru işaretlerine sebep olmaktadır.
Ayrıca, belirli bir destek ürünü kullanan sporcular tarafından aranan etki ile bunun için test edilmiş ve belgelenmiş etki arasında farklılık olması da oldukça ilginçtir.
Yukarıda ortaya konulan senaryo göz önüne alındığında, Avustralya Spor Enstitüsü tarafından önerilen takviye sınıflandırmaları, etkinlik kanıtı olan ve uygun şekilde kullanıldığında, tüm seviyelerde sporcuların performansına ve sağlığına önemli ölçüde fayda sağlayabilecek birkaç takviyeyi ayırt etmek için; danışmanlık veren ekipteki eczacılar, spor hekimleri tarafından kullanılabileceği gibi, antrenörler ve sporcular tarafından da kendi tercihleriyle bilgi edinmek için kullanılabilir. Bu alandaki çalışmaların artmasıyla beraber sınıflandırmadaki değişiklikler güncel olarak takip edilmelidir.
Unutulmamalıdır ki; sporcunun vücuduna giren her maddeden yine o sporcu sorumludur.
A grubu; kreatin gibi doğrudan sporcunun performansını artırmak için kullanılan, genel kanıtlara sahip olmasına rağmen, özel kullanımı hakkında ek araştırmalara ihtiyaç duyulabilir ergojeniklerdir.
B grubu; kolajen destekleri gibi daha fazla araştırmaya ihtiyaç duyulan ancak gözetim altında kontrollü kullanılabilen maddelerdir.
C grubu, yararlı etkisi hakkında çok az kanıt bulunan, sporcularda kullanılması önerilmeyen maddeleri içerir.
D grubu ise yasaklı maddeleri içeren veya kontaminasyon riski yüksek olan maddelerden oluşur.
Gıda takviyeleri; ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) ve Federal Ticaret Komisyonu (FTC) tarafından düzenlenir. Ancak doktorların her gün reçete ettiği ilaç ürünlerinden çok daha farklı ve çok daha özensiz bir şekilde… Bu da bize gıda takviyelerinin aslında 100 % güvenilmemesi ve mutlaka bir sağlık profesyonelinden danışmanlık alarak kullanılması gerektiğini gösterir. Çoğu zaman bu ürünlerin içerisinde bulunan maddelerin etiketlerinde bulunmadığı ortaya çıkarılmıştır.
Diyet Takviyesi Sağlık ve Eğitim Yasası (DSHEA), maalesef Gıda ve İlaç İdaresi'nin (FDA) güvenlik veya etkinlik için takviyeleri önceden taramasını yasaklar. Bunun yerine, hükümetin üreticilerin ürünlerini piyasaya sürmeden önce güvenliğini sağlamasını beklediği bir onur sistemine güvenmek zorunda bırakır.
Bu da çoğu zaman firmalar tarafından suiistimal edebiliyor. Birçok gıda takviyesi, sporcu ürünlerinin Amerika Birleşik Devletleri’nden getirdiğimiz için bu yasa ne yazık ki dünyanın sorunu haline geliyor.
Bu sistemin sonucu olarak; pek çok besin takviyesinin yanıltıcı etiketlere sahip olduğu ve bildirilmemiş yasaklı maddeler, steroidler içerdiği, karaciğer hasarına ve diğer sağlık sorunlarına hatta ölümlere yol açabilen tehlikeli bileşenlerle karıştırıldığı bulunmuştur.
Günümüzde güvenliği pek de sorgulanmadan kullanılan bu maddelerin aslında ne kadar ciddi yan etkilere ve sağlık risklerine sebep olduklarını görüyoruz. Ayrıca, her yaştan sporcu, takviyeleri sonsuz sayıda kombinasyonda kullanabilir. Her ne kadar etken maddeler tek başına incelenebilse de bunların kombinasyon halinde kullanımına rehberlik edecek herhangi bir bilimsel bilgi bulunmayabilir. Bu noktalarda eczacıya büyük rol düşmektedir.
Bu nedenle, eczacı ve spor hekimlerinin ''asla kullanılmamalı'' veya ‘’evet mutlaka kullanılmalı’’ gibi yaklaşımlardan kaçınmalı ve bilimsel verilere dayalı, vakalarla klinik olarak da kanıtlanmış sağlam tavsiyeler vererek sporcuyu bu süreçte eğitmelidir ve sporcuya danışmanlık vermelidir. Spor Eczacısı tüm bu evrelerde sporcunun gerçek ve güvenilir bilgiye ulaşmasında, kullandığı ürünlerin güvenilirliğinin tespitinde sorumlu kişi olarak bulunmalıdır.
