Uzm. Ecz. Ayşe ARIK
YAPAY ZEKA ve ECZACILIK
Bir eczacı olarak, hastalarınızın sağlık verilerini taradığınızı, yakın gelecekte neye ihtiyacı olacağını tahmin edebildiğinizi, onları stoklayabildiğinizi ve hastaya ilaç ihtiyaçlarını hatırlatan mesaj göndermek için kişiselleştirilmiş yazılımlar kullandığınızı, hatta kişiye özel ilaç tasarlayabileceğinizi hayal edin… Bu mümkün mü?
Yapay zeka ile evet…
Dünyada eczanede bir bilgisayarın ilk kullanımı muhtemelen 1980'lere kadar uzanıyor ve o zamandan beri bilgisayarlar veri toplama, perakende eczane yönetimi, klinik araştırma, ilaç depolama, eczane eğitimi, klinik eczacılık gibi birçok alanda kullanılıyor ve artık çok sıradan durumlar bizim için. Son yıllarda ise her şey yeniden değişiyor. Yapay zekanın ortaya çıkmasıyla birlikte, ‘Eczacılık’ sektörünün uzun vadede nasıl etkileneceği ise merak konusu.
Gelin önce yapay zeka ve sağlık uygulamalarına yakından bakalım:
YAPAY ZEKA (AI) ya genel bakış
İngilizce Artificial Intelligence’ın kısaltması AI, yapay zeka anlamına gelir. Bu terim (makine zekası olarak da bilinir) yaygın olarak da robotik ve otomasyon ile karıştırılır. Robotik, tekrarlayan görevleri yerine getirebilen makinelerin yaratılmasını ifade eder;
Yapay zeka ise, herhangi bir bilgisayar veya makine tarafından insan benzeri davranışların veya zekanın sergilenmesini ifade eder.
Basit bir ifadeyle yapay zeka, makinelerin ve bilgisayarların, insan olarak düşünme, hareket etme, davranma ve işlev görme yeteneği demektir.
Yapay zeka kontrollü sistemlerin bilinen örnekleri arasında Apple'ın Siri'si , Amazon'un Alexa'sı ve Google, Mercedes, BMW ve Tesla'nın kendi kendini süren arabaları sayılabilir.
Makine algısı da yapay zekanın başka bir yönüdür. Mesela kendini süren Google arabaları, dolandırıcılık tespiti ve Amazon ve Netflix'tekiler gibi çevrimiçi öneri tekliflerinde bulunması da bunlara örnektir.
Tanı ve tedavilerde yapay zeka örnekleri
Tıbbi kayıtların tutulması: Hastaların tıbbi kayıtlarının tutulması karmaşık bir iştir. AI sistemi uygulanarak verilerin toplanması, depolanması ve izlenmesi kolaylaştırılır. Google Deep Mind sağlık projesi tıbbi kayıtların kısa sürede taranmasına yardımcı olur.
Tedavi planı tasarımı: Etkili tedavi planlarının tasarlanması yapay zeka teknolojisi ile mümkündür. IBM Watson for Oncology, hasta verilerini binlerce tarihsel vakaya dayanarak inceleyen, Memorial Kanser Merkezi doktorlarıyla saatlerce çalışarak elde edilen iç görülere karşı analiz eden ve onkologların karar almasına yardımcı olan bir sistemdir. 300'den fazla tıp dergisi ve 200 ders kitabı ile desteklenerek yaklaşık 15 milyon sayfa metin taranmaktadır.
Tekrarlayan görevlere yardımcı olmak: AI teknolojisi, hastalıkların tespiti ve tanımlanması için X-ray görüntüleme, radyoloji, ECHO, EKG vb. incelemek gibi bazı tekrarlayan görevlerde de yardımcı olur. Medical Sieve(IBM), iyi analitik ve muhakeme yeteneklerine sahip bir "bilişsel asistan"dır. Derin öğrenmeyi tıbbi verilerle birleştirerek hastanın durumunun iyileştirilmesi için kullanılır. Her vücut parçası için özel bir bilgisayar programı mevcuttur ve X-ray, CT taraması, ECHO, EKG vb. gibi hemen hemen tüm görüntüleme analizleri için derin öğrenme kullanabilir.
Sağlık desteği ve ilaç yardımı: Son yıllarda, yapay zeka teknolojisi sağlık destek hizmetlerinde ve ilaç bakımında verimli olarak kabul edilmektedir. Molly (sanal hemşire) samimi bir yüz ve hoş bir sesle hastaların tedavisine rehberlik eder, doktor ziyaretleri sırasında kronik durumları konusunda onları destekler. Ai Cure, hastaları izleyen, durumlarını kontrol etmelerine yardımcı olan bir Akıllı Telefon web kamerası bir uygulamasıdır. Bu uygulama, özel ilaç kullanan hastalar ve klinik araştırmalara katılan hastalar için kullanılmaktadır.
İlaç yaratma: İlaçların geliştirilmesi veya yaratılması on yıldan fazla sürer ve çok maliyetlidir. Süper bilgisayarlar kullanan bir AI teknolojisi olan "Atomwise", moleküler yapı veri tabanından tedavileri bulmak için kullanılır. Mesela mevcut ilaçlarla Ebola virüsü için güvenli ve etkili tedavi için sanal bir arama programı yapıldı. Yapay zeka, Ebola enfeksiyonunu tedavi edecek iki ilacı bir günde tanımladı. Bu analiz manuel yapılsaydı aylarca hatta yıllarca sürebilirdi.
Sağlık sistemi analizi: Sağlık sisteminde, tüm veriler dijitalse, işlenmesi kolaydır. Hollanda, reçetelerin %97'sini tedavi verileri, doktor adları ve hastane adları içeren dijital formatta tutar. Bu nedenle, bunlar kolayca işlenir. Yerel bir şirket olan Zorgprisma Publiek, IBM Watson bulut teknolojisinin yardımıyla reçeteleri analiz eder. Herhangi bir aksilik meydana gelirse, onu hemen tanır.
Yapay zeka ve farmasötiklerin geliştirilmesi
İlaç şirketleri, AI sağlayıcıları ile iş birliği yapıyor ve AR-GE için üretim süreçlerinde bu teknolojiden yararlanıyor. Raporlar, sağlık kuruluşlarının yaklaşık % 62'sinin kısa süre içinde yapay zekaya yatırım yapmayı düşündüğünü ve şirketlerin %72'sinin yapay zekanın gelecekte iş yapmaları için çok önemli olacağına inandığını gösteriyor. Roche, Pfizer, Merck, AstraZeneca, GSK, Sanofi, AbbVie, Bristol-Myers Squibb ve Johnson gibi en iyi ilaç şirketleri zaten AI teknolojileriyle iş birliği yaptı. 2018'de Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (MIT), ilaç tasarım ve üretim sürecini dönüştürmek için Novartis ve Pfizer ile ortaklık kurdu.
Statista'ya göre, 2021'de 11 milyar dolar değerindeki yapay zeka (AI) sağlık pazarının 2030'da 187 milyar dolar değerinde olacağı tahmin ediliyor.
Bu büyük artış, sağlık sektöründeki herkesin çalışma şeklinde muhtemelen önemli değişiklikler göreceğimiz anlamına geliyor.
Hastane ve serbest eczanelerde eczane uygulamasında yapay zeka örnekleri
Makine öğrenimi modelleri, tüketiciye gidecek mesajların bir insandan daha hızlı ve doğrulukta kişiselleştirilmesine olanak tanır. Hizmet sunumunun verimliliğini artırmak için sohbet robotları, Chatbots kullanılıyor. Sohbet robotları, müşteriler ve satış personelinin arasındaki etkileşimleri taklit ediyor. Sohbet robotları, müşteri şikayetlerini ve sorgularını otomatik olarak çözebiliyor ve zor soruları insan personeline aktarıyor. Serbest eczaneler bunu kullanmaya başladı bile. Whizard, Proto gibi eczaneye özel chatbotlar her gün gelişerek yola devam ediyor.
Bir AI şirketi olan Blue Yonder, bir Alman perakendeci olan Otto grubu için yazılım geliştirdi. Bu yazılım, Otto tarafından 30 gün içinde ne satılacağını %90 doğrulukla tahmin edebiliyor. Bu, ürünün depoda beklemek zorunda kalmadan, tedarikçiden tüketiciye doğrudan teslim edilmesini sağlayarak, satın alınan ürünler için hem teslimat programını iyileştirip, hem de stok maliyetini düşürüyor.
Hastaların güvenliğini artırmayı amaçlarla Kaliforniya Üniversitesi San Francisco (UCSF) Tıp Merkezi, ilaçların hazırlanması ve izlenmesi için robotik teknoloji kullanıyor. Robotun doğru ilaçları verme yeteneği açısından insanlardan çok daha iyi olduğu kanıtlandı. Robotik teknoloji, toksik kemoterapi ilaçlarının hazırlanmasını sağlıyor. Bu da eczacı ve hemşirelerin doğrudan hasta bakımına odaklanmasını sağlayarak, uzmanlıklarını kullanabilmeleri için özgürlük veriyor.
Walgreen, hastaların görüntülü sohbet yoluyla sağlık profesyonelleriyle etkileşime girmesine yardımcı olacak bir yol oluşturmak için bir tele sağlık firması olan Medline ile ortaklık kurdu. Sağlık profesyonellerinin danışmanlığında farmasötik bakım veren bu şirket, eczacılık alanında da bir yeniliğe imza atmış bulunuyor.
Sonuç olarak…
Hastalar için sunulan bakımın kalitesi öne çıkmayı sürdürürken, eczanelerin de adaptasyonu şart görünüyor. En erişilebilir ve uygun fiyatlı sağlık hizmeti paydaşları olarak eczaneler, yalnızca ilaç tedarik kurumu değil, sağlık yönetim merkezleri haline gelebilir.
Teknoloji, tavsiye, rehberlik ve genişletilmiş bir hizmet paketi (örneğin; aşılama, taramalar, tedavi yönetimi, hastalık yönetimi) dahil olmak üzere daha kişiselleştirilmiş sağlık hizmeti sağlamaya yardımcı olabilir. Sağlık izleyicileri cihazlar ve giyilebilir teknoloji, eczanenin risk altındaki hastaların durumlarını takip etmesini, iyileşme kalitelerini izlemesini kolaylaştırır. Verilerin gerçek zamanlı olarak yakalanmasıyla, koruyucu sağlık hizmeti eczacılar tarafından verilebilir.
Gelecekte eczacının rolü :
İlaçların dağıtımı dar alanından çıkıp, geniş bir hasta-bakım hizmetleri yelpazesi sağlamaya doğru güçlü bir şekilde DEĞİŞECEKTİR.
Bu teknolojiler hızla geliştikçe, mesleğimizin dönüşümlerini yönetecek donanımı kazanmak için eczane eğitimleri ve eczacılık eğitim sistemi sürekli güncel olmalıdır. Bize çok uzak gibi gelen tüm bu senaryolar geleceğe dair projeksiyon değil, şu anda aktif olarak dünyada kullanılan uygulamalardır. Yani artık çember daraldı ve iş yapış biçimimiz bu dönüşüme uygun değil. Eczacılığın tanımı dünyada yeniden yapılanırken dikkate almamız gereken en önemli şey; gelecekte mesleğimizin gideceği yönü, bugün attığımız adımların belirleyeceği gerçeğidir.
REFERANSLAR
1. Honavar, V., Artificial intelligence: An overview. Artificial Intelligence Research Laboratory, 2006: p. 1-14. [Google Scholar]
2. SIRI. [cited 2022 20 May]; Available from: https://www.techtarget.com/searchmobilecomputing/definition/Siri.
3. What Is Alexa? [cited 2022 20 May]; Available from: https://itchronicles.com/artificial-intelligence/is-alexa-an-ai/#:~:text=What%20Is%20Alexa%3F,Echo%20and%20Dot%20smart%20speakers.
4. How Google’s Self-Driving Car Will Change Everything. [cited 2022 20 May]; Available from: https://www.eescorporation.com/do-self-driving-cars-use-ai/.
5. Deep Mind’s health team. [cited 2022 13 June]; Available from: https://www.deepmind.com/blog/deepminds-health-team-joins-google-health.
6. IBM Watson for Oncology.; Available from: https://www.ibm.com/common/ssi/cgi-bin/ssialias?appname=skmwww&htmlfid=897%2FENUS5725-
7. IBM. Medical Sieve.. [cited 2022 13 June]; Available from: https://researcher.watson.ibm.com/researcher/view_group.php?id=4384.
8. MOLLY, THE VIRTUAL NURSE. [cited 2022 13 June]; Available from: http://adigaskell.org/2015/03/20/meet-molly-the-virtual-nurse/.
9. AiCure. THE RIGHT DOSE FOR THE RIGHT PATIENT. [cited 2022 13 June]; Available from: https://aicure.com/.
10. Deep Genomics. Programming RNA Therapies Any Gene, Any Genetic Condition. [cited 2022 13 June]; Available from: https://www.deepgenomics.com/.
11. Shampo, M.A. and Kyle R.A., J. Craig Venter--The Human Genome Project. Mayo Clinic proceedings, 2011. 86(4): p. e26-e27. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
12. Atomwise. Artificial Intelligence for Drug Discovery.; Available from: https://www.atomwise.com/.
13. Open AI Ecosystem.; Available from: https://www.scientificamerican.com/article/open-ai-ecosystem-portends-a-personal-assistant-for-everyone/.
14. AtomNet. How we do it.; Available from: https://www.atomwise.com/how-we-do-it/.
15. Insilico Medicine. ARTIFICIAL INTELLIGENCE FOR EVERY STEP OF PHARMACEUTICAL RESEARCH AND DEVELOPMENT.; Available from: https://insilico.com/.
16. Insilico Medicine. Insilico Medicine launches trial for AI-discovered drug.; Available from: https://www.outsourcing-pharma.com/Article/2021/12/15/Insilico-Medicine-launches-trial-for-AI-discovered-drug.
17. Chatbots. Medicine Delivery.; Available from: https://hellotars.com/chatbot-templates/healthcare/Hk8N4h/medicine-ordering-chatbot.
18. Walgreen. Convenient virtual care. Available from: https://www.walgreens.com/findcare/category/acute-telehealth.
19. Otto Group.. Available from: https://www.ottogroup.com/en/about-us/konzernfirmen/Otto-Group-Solution-Provider.php.
20. UCSF Robotic Pharmacy Aims to Improve Patient Safety. [cited 2022 10 Janaury]; Available from: https://www.ucsf.edu/news/2011/03/9510/new-ucsf-robotic-pharmacy-aims-improve-patient-safety.
21. Yu, K.-H., Beam A.L., and I.S. Kohane, Artificial intelligence in healthcare. Nature biomedical engineering, 2018. 2(10): p. 719-731. [PubMed] [Google Scholar]
22. Musib, M., et al., Artificial intelligence in research. science, 2017. 357(6346): p. 23.Artificial Intelligence (AI) in Pharmacy: An Overview of Innovations
Muhammad Ahmer Raza, 1 , 2 Shireen Aziz, 3 , 4 Misbah Noreen, 2 , 5 Amna Saeed, 6 , 7 Irfan Anjum, 8 , 9Mudassar Ahmed, 2 , 5 and Shahid Masood Raza 2 , 4 , 10
