Birleşmiş Milletler Çevre Programı tarafından Dünya Çevre Günü için belirlenen 2009 yılının teması “Gezegeninizin size ihtiyacı var- İklim Değişikliği ile Mücadele için Birleşin” olarak belirlendi. 5 Haziran 1972 yılında Stockholm’de toplanan “Birleşmiş Milletler Çevre ve İnsan Konferansı”nda “temiz ve sağlıklı bir çevrede yaşamanın temel bir insan hakkı olduğu” karar altına alınmıştır. Konferansın önemine istinaden her yıl 5 Haziran’da ele alınan “Dünya Çevre Günü”, dünyanın ve ülkemizin bugün geldiği süreçte çok daha büyük anlam ifade etmektedir. O günlerden bugünlere “çevresel söylem”, günümüz kapitalist politikaları içerisinde sadece “sürdürülebilir kalkınma” ilkelerine sıkıştırılmıştır. Bugün, tüm canlılar için temiz ve sağlıklı bir çevrede yaşam hakkını temel alan değil, ekonomik kalkınmayı, piyasayı koşullarını ve kar dürtülerini temel alan bir yaklaşım hakim kılınmaya çalışılmaktadır. Bugün havamız, toprağımız, suyumuz, gıdamız ticarete konu edilerek şirketlerin iştahını kabartmakta, “çevreci” yaklaşımlar ise yaşam alanlarımızı yok eden tüm bu acımasız politikaların kılıfı olmaktadır.

2006 yılından bu yana son dört yıla damgasını vuran konu “iklim değişikliği ve küresel ısınma” olmuştur. Yaratılan bu “iklim”in nedeni geleceğimiz ve insanlık için sorgulanmaya değerdir.

2006, Çöller ve Çölleşme – Kurak Toprakları Terk Etmeyin! (Deserts and Desertification – Don’t Desert Drylands!)

2007, Eriyen Buz – Sıcak Bir Konu? (Melting Ice – A Hot Topic?)

2008, Alışkanlığını Bırak! Düşük Karbon Ekonomisine Doğru (Kick the habit! Towards A Low Carbon Economy)

2009, Gezegeninizin size ihtiyacı var! İklim Değişikliği ile Mücadele için Birleşin. (Your planet needs you! Unite to combat climate change.)

Dünyanın yaşadığı iklim değişikliğinin insan kaynaklı olduğu ve bundan en fazla sorumlu olanların gelişmiş zengin ülkeler olduğu artık bilim insanları ve tüm çevrelerce kabul edilmiştir. Dünya nüfusunun yüzde 15’ini oluşturan zengin ülkeler, toplam CO2 salımının yarısından sorumludur. Dünya atmosferine salınan sera gazlarının çok büyük bir kısmının kaynağını zengin ülkeler oluşturmasına rağmen iklim değişikliğinin en yüksek faturasını yoksul ülkeler ve onların vatandaşları ödeyecek gibi görünmektedir. Gelişmiş ülkelerde kişi başına fosil yakıt kullanımı hala artmaktadır. 1990 ile 2003 yılları arasında uçakla yapılan seyahatlerde %80’lik bir artma olduğu saptanmıştır. Gemicilikte 1990’da, 4 milyar ton olan yük miktarı, 2005 yılında, 7,1 milyar tona ulaşmıştır. Her sektör devasa ölçülerde ve gittikçe de artan enerji taleplerinde bulunmaktadır. Dünyadaki bütün insanların bazı gelişmiş ülkelerle aynı seviyede sera gazı üretmesi durumunda dokuz gezegene daha ihtiyaç duyulacağı öngörülmektedir. İklim değişikliğinin öğrettiği en çetin derslerden biri, zengin ülkelerde büyümeyi sağlayan ekonomik model ve bununla birlikte giden savurgan tüketimin ekolojik olarak devam ettirilemez olduğudur. Ortalama küresel sıcaklık, 1906’dan beri yaklaşık 0.74°C arttı. Bu yüzyıl içinde öngörülen yükselme ise 1,8°C ile 4°C arasındadır. Bazı bilim insanları 2°C’lik yükselmenin, büyük ve geri çevrilemez tahribat durumuna gelmeden önceki, eşik değer olduğuna inanıyorlar. Daha yüksek sıcaklıkların, ishal ve sıtma gibi salgın hastalıkların şiddetini arttıracağı ve küresel anlamda, besin üretimini azalacağı düşünülmektedir. Dünyanın iklim değişikliğini bugün nasıl ele aldığı, insanlığın büyük bir çoğunluğunun insani gelişmeye yönelik beklentileri üzerinde doğrudan etkili olacak. Küresel ısınmanın erken sonuçları olarak dünya nüfusunun en yoksul yüzde 40’lık kısmını (2,6 milyar kişi) etkilemesi beklenmektedir. Uzun vadede ortaya çıkacak etkilerde ise zengin ya da yoksul hiç kimsenin iklim değişikliğinin yol açacağı tehlikelerden muaf olamayacağı belirtilmektedir. 22. yüzyıl başında yaşayanlar bizim neden olduğumuz sera gazı salımlarının sonuçları ile yaşayacaklar; tıpkı bizim sanayi devriminden beri atmosfere bırakılan gazların sonuçları ile yaşamamız gibi. Bugünden gerekli tedbirler alınsa bile 21. yüzyılın ilk yarısında genel olarak dünya ve özellikle yoksullar daha şimdiden neden olduğumuz iklim değişikliği ile yaşamak zorundalar. 21. yüzyılın sonlarında, ekolojik felaketlerin, kuruntu ya da bilim kurgu senaryoları olmaktan çıkıp gerçekleşme sınırına ulaşması hiç de uzak bir ihtimal olarak görülmüyor.

Avrupa’da 2003’te yaşanan sıcak dalgası benzeri iklim şoklarıyla ya da daha korkunç yaz ve kış koşulları ile baş edebilmek için zengin ülkeler şimdiden kamu sağlığı sistemleri geliştiriyorlar. Ancak, sağlık üzerindeki en büyük boyutlu etkiler, yüksek yoksulluk düzeyleri ve halk sağlığı sistemlerinin soruna karşı tedbir alma kapasitesinin düşüklüğü yüzünden, gelişmekte olan ülkelerde görüleceği aşikar!

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı tarafından yayınlanan “2007/2008 İnsani Gelişme Raporu”nda tehlikeli boyuttaki iklim değişikliklerinin giderilmesi için dünyada henüz-siyasi devinimler ve karbon devinimleri arasındaki açığı kapatacak-net, inandırıcı ve uzun vadeli çok taraflı bir çerçeve programın olmayışına dikkat çekilmektedir. Akla yakın varsayımlar temelinde yapılan hesaplamalarla, iklim değişikliği tehlikesini önlemek için zengin ülkelerin salımlarını bugün en az %80, 2020’de de %30 azaltmaları gerektiği de raporda açıkça belirtilmektedir.

Tüm bu olumsuz duruma rağmen sera gazlarının salınımı hızla artmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri ise 7067,57 milyon ton1 ile bu salınımda başı çekmektedir. Şekil-1: Toplam Sera Gazı Salınımı2

1 http://unstats.un.org/unsd/environment/air_greenhouse_emissions.htm

2 http://unstats.un.org/unsd/environment/envpdf/GHG.pdf

Şekil-2: Sera Gazı Salınımındaki Değişim3

İklim değişikliğinin etkilerinin yanında su kaynaklarının yanlış yönetimi ve suyun ticari bir meta haline dönüştürülmeye çalışılması temel insan haklarından olan suya erişimi kısıtlamaktadır.

Şekil-3: Kişi Başına Düşen Yıllık Toplam Tatlı Su Miktarı4

3 http://unstats.un.org/unsd/environment/envpdf/GHGChange.pdf

4 http://unstats.un.org/unsd/environment/envpdf/WaterResourcesPerCapita_2.pdf

Su kaynakları azalırken atıksu miktarı artmaktadır. Ancak, hala atıksu arıtma tesisine ulaşamayan milyonlarca insan bulunmaktadır.

Şekil-4: Atıksu Arıtma Tesisine Bağlı Nüfus5

Tüm doğal kaynakları hızla tüketen insanoğlu, bir yandan vahşi bir şekilde tüketmekte diğer yandan ise bilimsel gerçekleri göz ardı ederek atık miktarını artırmaktadır. Ancak, bu atıkların azaltılması ya da bertarafına ilişkin işlemler aynı hızla yürümemektedir.

Şekil-5: Toplanan Evsel Atık6

5 http://unstats.un.org/unsd/environment/envpdf/WasteWaterTreatment.pdf

6 http://unstats.un.org/unsd/environment/envpdf/MWCollected.pdf

Çevre sorunlarını bilimsellikten uzak, parçacı ele alan sığ yaklaşım “küresel ısınmaya bağlı küresel iklim değişikliği” konusuna da çözüm getirmekten uzak görünmektedir. Sadece hükümetler arası protokollere sıkıştırılan konu, “şimdilik” Kyoto Protokolü ile somutlanmıştır. Tamamen ticari bir metin olan bu protokolde yer alan emisyon azaltım hedeflerinin, insan faaliyetiyle artan ısınma etkisini engellemeyeceği bilinen bilimsel bir gerçekliktir. En safdilli bir ifadeyle, bu protokol “birşeyler yapma niyetinin beyanı ve atılacak ilk adımların tarifi” anlamına gelebilir. Ancak durum göründüğü kadar basit değildir. Amacın iklim değişikliğini önlemek değil, “hakkımız” olan her alan gibi bu alanın da ticarileştirilmesi olduğu açıktır. Kimilerinin sorunu, “satılabilir karbon hisseleri” gibi konularda yeterli düzenlemelerin istenen düzeyde yapılamamış olması, dolayısıyla “küresel ısınma ile mücadelenin yeterince ticarileşememiş” olabilir. Bu da ancak bizim iklimimizde değil kapitalizmin ikliminde sorun olabilir.

Geçtiğimiz bir yıl içindeki önemli gelişmelerden birisi de Türkiye’nin Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi kapsamındaki Kyoto Protokolü “yükümlülüklerini” imzalaması oldu. Kimileri bu gelişmeyi Türkiye nihayet sorumluluğunun farkına vardı diye yorumlayarak sevinç duydu, kimisi “bekleyelim görelim” dedi, kimisi de “korkacak bir şey yok, imzaladık ama herhangi bir sorumluluğumuz yok” diye avundu. İlginç olanı, “imzaladık ama sorumluluğumuz yok” diyenlerin imzayı koyanların kendisinin olmasıydı. Peki ama tüm bu tartışmaların ne anlama geliyordu? Kyoto Protokolü, Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Anlaşması’na taraf olan ülkeleri, farklı gruplara ayırmaktadır. Protokole göre “Gelişmişlik” düzeyine göre ülkelerin farklı yükümlükleri vardır. Bazı ülkelerin sera gazı emisyonlarında artışa izin verilirken, bazı ülkelerin sera gazı emisyonlarını 1990 yılı emisyon düzeylerine göre belli oranlarda azaltması gerekmektedir. Bu oranlar ülkeden ülkeye değişmektedir. Protokole göre, 1990 yılı sera gazı emisyonlarının yaklaşık %5 oranında düşürülmesi hedeflenmektedir. Türkiye’nin bu gruplandırmada “özel” bir yeri vardır. “Gelişmiş” ülkelerin yer aldığı Ek-A listesinde yer alan Türkiye, “geçiş ekonomisine” sahi olduğunu beyan etmiş ve bu beyanının kabulu ile Ek-A’da yer almasına rağmen belli bir emisyon azaltım oranı yükümlülüğüne sahip değildir. (“Geçiş ekonomisi”nden kasıt, serbest pazar ekonomisine tam geçişin gerçekleştirilememiş olmasıdır! Yani hala yeterince ticarileştiremediğimiz, özelleştiremediğimiz kastedilmektedir) “Sorumluluğumuz yok” söylemi buradan çıkmaktadır. Yani tartışmalarda bazen işin özü unutularak, bu durumdan nasıl “daha avantajlı” çıkılabileceğinin hesabı yapılmaktadır. Bu “küresel ısınma tüccarlığı”na karşı, IPCC’nin (Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli) bulgularını bir kere daha hatırlatmakta fayda vardır. Panel’in iklim değişikliği ile ilgili kapsamlı raporlarından 2007’de yayınlanan dördüncü raporda, insan etkinlikleri ile meydana gelen net ısınmaya dair bilimsel veriler ortaya konmuştur. 2500’den fazla uzman görüşü ile 800 yazar tarafından (450’si asıl yazar) ve 130’dan fazla ülkeden katılımla hazırlanan bu rapor bu konuda gerçekleştirilmiş en kapsamlı çalışmadır. Çalışmaları IPCC’ye 2007’de Nobel Barış Ödülü’nü kazandırmıştır. Adı geçen kapsamlı rapordaki çok sayıdaki çarpıcı vurgusundan sadece bir kaçı şunlardır:

• Çoğu bölgede aşırı yağış sıklıkları artmıştır

• 1900’den 2005’e, Kuzey ve Güney Amerika’nın doğusunda, Kuzey Avrupa’da,

Orta ve Kuzey Asya’da yağışlar belirgin şekilde artmış; Sahel’de, Akdeniz’de,

Güney Afrika’da ve Güney Asya’nın bazı bölgelerinde azalmıştır

• Küresel olarak, kuraklıktan etkilenen toplam alan 1970’den beri artmış görünmektedir

• Küresel ortalama deniz suyu seviyesi yükselme oranı 1961’de 1.8 mm/yıl iken, 1993’te 3.1 mm/yıl’a çıkmıştır.

• 21. yüzyıl sonundaki deniz seviyesi artışına ait projeksiyonlar 18-59 cmarasındadır.

• 75-250 milyon insanın yaşadığı “su stresi” artmış olacak

• Bazı ülkelerde, yağmura dayalı tarım ürünlerindeki verim %50 azalacak

• Projeksiyonlara göre tatlı su kaynakları azalacak

• Kıyı bölgeleri, özellikle nüfus yoğunluğunun yüksek olduğu büyük delta bölgelerinde büyük deniz taşkını riski altında olacak

Yani kimilerinin iddia ettiği gibi küresel ısınma ve iklim değişikliğiyle ilgili iddialarda bir "abartı" söz konusu değildir. Daha fazla zaman kaybedilmeden, hem ülkeler düzeyince hem de küresel olarak çevre sorunlarına bakış ve “sürdürülebilir kalkınma” retoriği sorgulanmalıdır. Durum, ticari bakış açısını ya da “imzaladık ama korkmayın birşey yapmamıza gerek yok” söylemini kaldıramayacak kadar önemlidir. Kentleşme, madencilik, tarım, çevre, sanayi ve enerji alanlarında üretim-tüketim ilişkileri göz önünde bulundurulmadığı, bilimsel bilgi ve verilerle sağlıklı analizler yapılmadığı, doğru, akılcı, kamusal politikalar oluşturulamadığı ve bütünleşik bakış açısıyla hayata geçirilemediği sürece sorunun çözülemeyeceği açıktır. Tüm bu nedenlerle “küresel ısınma” söylenceleri ile felaket senaryoları yazanların, önce ekolojik krizi yaratan sonra da “timsah gözyaşları” döken politikacıların, kar hırsı ile gözü dönmüş sanayicilerin, doğayı ve yaşam alanlarımızı yağmalayan uluslararası tekellerin ve “eli çantalı çevreciler”in yarattığı bu iklim, bizim iklimimiz değildir.

Geçtiğimiz bir yıl boyunca, özellikle kış aylarında, hava kirliliği önceki yıllarda olmadığı kadar çok gündeme gelmiştir. 29 Mart 2009 yerel seçimlerinin de etkisiyle artan “kömür yardımları” ile bozulan hava kalitesi arasındaki ilişki herkes için hissedilir olmuştur. Ancak hava kalitesi ile ilgili gündem yalnızca kalitesiz kömür kullanımı ile sınırlı kalmamıştır. Türkiye’nin hava kalitesi ile ilgili mevzuatta en önemli gelişme, 6 Haziran 2008’de Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği’nin yayınlanması olmuştur. Uzun süredir taslak halinde olan bu yönetmelik artık yürürlüğe girmiştir. Türkiye’nin özellikle çevre mevzuatında son yıllarda çok hızlı bir değişim yaşandığı ve bunun öncelikle ülke mevzuatının Avrupa Birliği mevzuatı ile uyumlu hale getirme çabasının bir ürünü olduğu bilinmektedir. Daha önce yürürlükte olan ve büyük oranda Alman mevzuatına dayanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği de bu yeni yönetmelikle birlikte yürürlülükten kalkmıştır. Hava kalitesi mevzuatının güncellenmesi çalışmaları kapsamında daha önce Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği’nde bir arada değerlendirilen farklı konularla ilgili ayrı yönetmelikler yayınlanmıştır (Endüstri Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği, Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği, vd). Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği’nin hazırlanışında, Avrupa Birliliği’nin açık ortam hava kalitesi ile ilişkili çerçeve direktifi ve buna bağlı kardeş direktiflerin tek bir yönetmelik olarak uyarlanması yöntemine gidilmiştir. Bu yeni yönetmelikle birlikte yeni sınır değerler tanımlanmış, temiz hava planları gibi hava kalitesi yönetimi araçları daha ayrıntılı bir şekilde tanımlanarak sorumluluklar biraz daha netleştirilmiştir. Ancak yine de sorumluluk tanımlamaları hala istenen düzeye gelememiştir. Örneğin, yönetmelikte emisyon envanterlerinin kullanılacağı çalışmalara dair ifadeler yer almasına karşın “il çevre ve orman müdürlükleri, emisyon envanterleri oluşturabilir” gibi muğlak ifadeler de aynı yönetmelikte yer almıştır. Yönetmelikte tanımlanan sorumlulukların çoğunun yüklendiği Çevre ve Orman Bakanlığı ve onun taşra teşkilatlarının ise bu sorumlulukları yerine getirebilecek sayıda ve yeterlilikte çalışanının olmadığı, hemen herkes tarafından kabul edilmektedir. Başka yönetmeliklerden de tanıdık gelen “İl çevre ve orman müdürlükleri, ………… limit değerlere ulaşılmasını sağlamak için gerekli önlemleri ortaya koyan bir temiz hava planı hazırlar veya hazırlatır” maddesi de bu yönetmelikte yer almaktadır. Sadece bu madde dahi, ülkenin hava kalitesini iyileştirmekle yükümlü bakanlığın ve teşkilatının yetersizliğinin ve hava kalitesi alanında da yeni bir ticarileşme sinyallerinin bir ifadesidir.

6 Haziran 2008’de yürürlüğe giren Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği (HKDYY) ile birlikte yürürlülükten kalkan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği’nde belirtilen ve bazı kirleticiler için aşılmaması gereken sınır değerler yeni yönetmelikle aşağı değerlere çekilmiştir. Eski yönetmelikte yer almayan başka bazı kirleticiler için de sınır değerler tanımlanmış, hatta yalnız bugün için değil, gelecekte ulaşılması hedeflenen daha da düşük sınır değerler yeni yönetmelikte yerini almıştır. Ancak burada mutlaka hatırlanması gereken bir gerçek, yönetmeliklerde yer alan sınır değerlerin, insanların ve diğer canlıların sağlığının korunacağı mutlak değerler değil, “gelişme” ve “kalkınma” nedeniyle sağlıktan verilen tavizlere denk gelen değerler olduğudur. Pek çok ülkede olduğu gibi bu yönetmelikteki sınır değerler de Dünya Sağlık Örgütü’nün sağlıklı bir yaşam için öngördüğü değerlerden yüksektir. Ancak bu yeni sınır değerlerin uygulanabilmesi hava kalitesinde

mevcut duruma göre görece bir iyileşme sağlayacaktır.

Bir diğer önemli sorun alanı da hava kalitesi yönetiminin zorunlu bir bileşeni olan hava

kalitesinin ölçümü ve izlenmesidir. Çevre ve Orman Bakanlığı yaklaşık üç yıldır hava kalitesi

izleme faaliyetini Sağlık Bakanlığı’ndan devralmıştır. Bu kapsamda da her şehir merkezinde

en az bir istasyon olacak şekilde hava kalitesi izleme ağı genişletilmiştir. Ancak yönetmeliğe

göre bu ağın daha da genişletilmesi gerekmektedir.

Çevre ve Orman Bakanı Veysel Eroğlu hava kirliliği tartışmalarının yoğunlaştığı günlerde bu

tartışmaya “Ölçüm değerleri sınır değerlerinin altındadır.” sözleriyle katılmıştır. Yine

Bakanlık Çevre Yönetimi Genel Müdürü Lütfi Akça da konu ile ilgili basın açıklamasında

“bazı illerin çok kirli gibi görünmesi, ölçüm hataları ve istasyon arızalarından

kaynaklanmaktadır.” diyerek sözü edilen ölçüm ağının verilerine atıfta bulunmaktadır. Oysa

Ekim 2008’de Hatay’da gerçekleştirilen Hava Kirliliği ve Kontrolü Ulusal Sempozyumu’nda

hava kalitesi üzerine çalışan bilim insanları tarafından bu ölçüm ağının verilerinin

güvenirliği hakkında ciddi şüpheler olduğu dile getirilmiştir. Ayrıca Bakan’ın, kömürlerin

analizine dair söyledikleri de, bu kömürlerin analizini gerçekleştiren bilim insanlarının

verileriyle çelişmektedir. Yani Bakanlığın bu kamusal hizmeti ne zaman bir yerlere

“yaptıracağı”, ne zaman kendi çalışmalarının sonuçlarına güveneceği kendi insafına ya da

siyasi çıkarlarının rüzgarına kalmıştır.

Büyük bir yatırım sayılabilecek olan Ulusal Hava Kalitesi İzleme Ağı, ihalelerin verildiği

şirketlerin elinde düzgün işleyemez hale gelmiş, ağın oluşturulmasından yalnızca bir yıl

geçmesine rağmen, üretilen veriler bilim insanları tarafından kabul görmemeye başlamıştır.

Bu noktada, ölçüm ağında üretilen verilerin kalite kontrolüne dair bir sistem hala

oluşturulamamış ya da çalıştırılamamıştır. Üstelik bu ağ, birkaç kent dışında bütün illerde

kükürt dioksit ve partikül maddenin izlenmesi ile kısıtlı kalmış, yönetmelikte adı geçen ve

izlenmesi gereken pek çok hava kalitesi parametresi ölçümleri bu ağa dahil edilememiştir.

Hava kirliliği, kentlerimizde hızlı nüfus artışı ve plansız büyüme ile birlikte siyasi iktidarın

enerjiden sanayiye, ulaşımdan denetim süreçlerine kadar daha pek çok alanda izlediği yanlış

ve eksik politikaların sonuçlarından sadece birisidir. Bununla birlikte yaşanan hava

kirliliğinin doğalgaz zamları, siyasi rant malzemesi olarak kalitesiz kömür dağıtımları ile

ilgisi olmadığını söylemek mümkün değildir.

Kalitesiz kömürün son zamanlarda hava kirliliğine yaptığı belirgin katkının inkarından

vazgeçilmeli, aynı zamanda hava kalitesine bakış, sadece kömür sorununa

indirgenmemelidir. Kış ayları ile yerel seçimlerin yaklaşması ve kömür yardımlarıyla paralel

olarak artan kalitesiz kömür kullanımı sona erdiğinde hava kirliliği sorunu sona

ermeyecektir. Hava kalitesi sorununa kapsamlı bir yaklaşım, yanma da dahil olmak üzere

her türlü hava kirletici kaynağının göz önünde bulundurulmasıyla mümkün olacaktır.

Kentlerimizde, katlı kavşaklarla motorlu taşıt kullanımını özendiren politikalar

yaygınlaştırılmakta; kent merkezleri yaya değil, taşıt öncelikli planlanmaktadır. Kentlerimiz

bütünlüklü bir ulaşım politikasından yoksundur. Toplu taşıma sistemlerine yeterli önem ve

belki de dördüncü, beşinci boğaz köprüsü projeleri ve daha pek çok yanlış ulaşım

politikasının sonuçları bugün ağır bir şekilde yaşanmaya başlanmıştır. Öte taraftan plansız

sanayileşme ile birlikte hala emisyon izni alma sürecini tamamlayamamış pek çok sanayi

tesisi bulunduğu bilinmektedir. Emisyon envanterleri hala oluşturulamamış ve yakın bir

gelecekte oluşturulacağına dair de bir işaret yoktur.

Doğal yaşam için en temel ihtiyaçlardan biri olan suyun, artan nüfus ve plansız büyüme ile

birlikte tükenmeye başlaması, kullanılabilir-içilebilir-temiz suya erişimde yaşanan sorunlar,

su yoksunluğu ve yoksulluğu, suyun “ticari bir meta” olarak görülmeye başlamasıyla

uluslararası su politikaları da biçim değiştirmektedir. 20. yüzyılda dünya nüfusu 4 kat

artarken su ihtiyacının 9 kat artmış olması ve yine aynı dönemde endüstrinin kullandığı su

miktarının 40 kat artmış olması su kıtlığını nüfus artışına bağlayan iddiaları ters düz

1994 yılında toplanan 8. Dünya Su Kongresi’nde kuruluş kararı alınan Dünya Su Konseyi bu

başkanını Dünya Su Forumu toplantılarında bir araya getirmektedir. Dolayısıyla Dünya Su

Forumu’nu iyi analiz edebilmek için öncelikle Dünya Su Konseyi’nin yapısını ve kuruluşunu

Dünya Su Konseyi kendisini çok paydaşlı uluslararası bir platform, bir şemsiye örgüt olarak

tanımlamaktadır. Konsey, devletlerin çevre ve su konusundaki bakanlıklarını ve devlet

kurumlarını, çokuluslu ve yerel su şirketlerini, Birleşmiş Milletlere bağlı çeşitli kuruluş ve

programlarını, çeşitli uluslararası ve ulusal enstitü ve vakfı bir araya getiren bir yapıdadır.

Dünya Su Konseyi’nin benzer ağlarla arasındaki sınırı belirlemek pek olanaklı değildir.

Hiyerarşik tarzda örgütlenmeyen Konsey içinde 300’den fazla örgüt yer almaktadır.

Konsey’in Türkiye’den de 40’a yakın üyesi vardır. Bu üyeler arasında Devlet Su İşleri Genel

Müdürlüğü (DSİ), İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi (İSKİ), Güneydoğu Anadolu Projesi

(GAP) gibi kamu örgütleri, vakıflar ve su alanında faaliyet gösteren inşaat şirketleri

bulunmaktadır.. Ulusal ve yerel su yönetimi ile ilgili kamu kurumlarını, küresel yönetişim

aktörleriyle bir araya getiren böyle oluşumlar, kamu kurumlarının niteliğini, politikasını,

işlevlerini derinden etkileyen dönüşümlere neden olmaktadır.

Dünya Bankası Başkan Yardımcısı İsmail Serageldin’in 1995 yılında söylediği, “Bu yüzyılın

savaşları petrol için veriliyorsa, gelecek yüzyılın savaşları su için verilecektir.” sözleri birçok yerde

alıntılanmıştır. Kullanılabilir su kaynaklarındaki azalma ve suya duyulan ihtiyacın giderek

artacağına dikkat çeken bu sözler bugün olgusal olarak sağlıklı, temiz ve yeterli suya

erişebilenlerle erişemeyenler arasında olduğu gibi devletler ve topluluklar arasında savaş

nedeni olarak fiilen hayata geçmiştir.

1992 yılında Dublin’de düzenlenen Su ve Çevre Konferansı’ndan bu yana, su, küresel piyasa

aktörleri tarafından ekonomik bir mal olarak tanımlanmakta ve üretiminden dağıtımına

kadar suyla ilgili bütün sürecin piyasa mantığıyla yönetilmesi savunulmaktadır. Böylelikle

su yönetimi siyasetin dışına itilmekte ve kamunun “etkin olmayan”, “israfa yol açan”

verimsiz yönetiminin sona ereceği iddia edilmektedir.

Oysa ki, 20. yüzyılda dünya nüfusu 4 kat artmasına rağmen su ihtiyacı 9 kat artmıştır. Bu

arada sanayinin kullandığı su miktarı 40 kat artmıştır. Diğer taraftan artan çevre sorunlarına

karşılık sürdürülebilir kalkınma stratejileri ve buna bağlı olarak geliştirilen

“kullanan/kirleten öder” yaklaşımı ve ekonomik araçlarıyla su varlıkları korunamamış,

aksine parası olana kirletme ve kullanma olanağı tanınmıştır.

1990’lı yıllar aynı zamanda küresel su şirketlerinin dünyanın pek çok bölgesinde daha önce

bir kamu hizmeti olarak kabul edilmiş olan suyu özelleştirme için harekete geçtiği dönemdir.

Afrika, Asya ve Latin Amerika’da pek çok hükümet bir yandan neo-liberal politikaların

diğer yandan da küresel kurumların baskısı altında su hizmetlerini piyasaya açmıştır. Fransa

gibi su hizmetini çok daha önceden piyasaya açmış olan bazı gelişmiş kapitalist ülkelerde

yüksek kârlar elde eden ve giderek çok uluslu bir yapıya evrilen su şirketleri bu süreçte

azgelişmiş ülkelere yönelmiştir. Dünya Bankası, Uluslararası Para Fonu (IMF), Birleşmiş

süreci desteklemiştir. 1995 yılında imzalanan Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (GATS) ile su

küresel çapta ticaret konusu kabul edilmiştir.

Su üzerine bugüne kadar yürütülen küresel politikalar ve bu politikaların aktörleri

tarafından düzenlen Dünya Su Konseyi’nin şemsiyesi altında, İstanbul’da, 16-22 Mart 2009

tarihlerinde düzenlenen “5. Dünya Su Forumu”nda, örneğin, “suyun eşit paylaşımı

konusuna öncelik verileceği” gibi politika ve söylemler bu nedenlerle inandırıcı değildir.

“Farklılıkların Suda Yakınlaşması” temasıyla toplanan 5. Dünya Su Forumu’nun

“farklılıkları derinleştiren” tavrı her alanda hissedilmiştir. Suyun ticarileştirilmesine karşı

çıkanlar, Forumun açılış günü, 16 Mart 2009 Pazartesi günü taleplerini yineleyip Forum’da

dile getirmek istediğinde “farklılıklar” polis şiddeti ile karşılaşmıştır. Forumun açılış

töreninde “farklı” düşüncelerini açtıkları pankart ile dile getirmek isteyen Uluslararası

Nehirler (International Rivers) aktivistleri sınır dışı edilmiştir. Foruma katılmak için 400 avro

gibi Türkiye’de bir kişinin asgari aylık ücretine denk gelecek miktarda yüksek paralar

ödeyenler de içerde VIP uygulamaları farklılıklarını bir kez daha derinden yaşamışlardır.

Katılımcılara verilen ucuz yemekler nedeniyle gıda zehirlenmesi yaşayanlar da yine onlar

olmuşlardır. Kısacası, temasının aksine 5. Dünya Su Forumu farklılıkların suda

derinleşmesine bir kez daha aracılık etmiştir.

5. Dünya Su Forumu’nu diğer dört forumdan farklı yapan yanı ise karşıt ve alternatif

etkinliklere çeşitli yollarla müdahale ve yönlendirme şeklindeki çabaları olmuştur. Dünya Su

Forumu’na karşı düzenlenen etkinliklerde yer alan bazı “uluslararası” katılımcıların

Forum’da da etkin görev alması gözlerden kaçmamış, aynı kişilerin 6. Dünya Su

Forumu’nun Birleşmiş Milletler aracılığıyla yapılarak meşruiyet kazandırmak için yaptığı

kulis faaliyetleri gözlenmiştir.

TÜSİAD tarafından Eylül 2008’de yayınlanan “Küresel Su Krizine Çözüm Arayışları: Şebeke

Suyu Hizmetlerine Özel Sektör Katılımı: Dünya Örnekleri Işığında Türkiye İçin Öneriler” adını

taşıyan Rapor büyük ölçüde bu konudaki uluslararası metinlerin çevirisine dayanan,

Türkiye’nin su yönetimi konusundaki özgün sorunlarının araştırılmadığı, suda özelleştirme

ya da özel sektör katılımının zorunlu olduğunu gösterebilmek için mevcut durumdaki

sorunları göstermeye çalışırken bilindik özelleştirme argümanlarından pek öteye gidemeyen

Rapor’da doğal tekel ya da siyasi tekel niteliğini taşıyan bir hizmet olan suyun

özelleştirilmesi için, tıpkı telekomünikasyon ya da enerji piyasası özelleştirmelerine benzer

bir yol haritası çizilmektedir. Su yönetiminde klasik hizmet sunan bakanlık modelinin ve ona

bağlı yatırımcı, hizmet sunan örgütlenme modellerinin terk edilmesi ve bu alanda üst

kurullaşmaya gidilmesinin önerilmesi Rapor’un en çarpıcı noktalarından birisidir. Özerk üst

kurul modeli örgütlenme, piyasayı düzenleyici denetleyici bir işlev görecek, su hizmetinin

küresel şirketlere açılmasına yardımcı olacaktır.

Rapor’da dikkati çeken bir başka nokta, su hizmetinin ekonomik mal olduğu önermesinin

kabul edilerek, Rapor’un bütün savlarının bu önerme üzerine inşa edilmiş olmasıdır. Seçilen

ülkelerde su hizmetini piyasalaştırmada yaşanan yıkıcı sonuçlar bile bu önermeyi

sorgulamak amacıyla değerlendirilmemiştir. Oysa raporun örnek olarak seçtiği Malezya,

Filipinler, Bolivya, Türkiye’de özelleştirmelerin olumsuz sonuçları ortaya çıkmış, su

kaynaklarının korunması bir yana, su parası olanın istediği gibi tasarruf ettiği bir metaya

dönüşmüştür. Yoksul kesimlerin su hizmetinden dışlanmasına yol açan yüksek su tarifeleri

önlenememiştir.

5. Dünya Su Forumu’na hazırlık amacıyla TÜSİAD tarafından yayınlanan rapor, hazırlıktan

öte, önümüzdeki günlerde bizi bekleyen zorlukları da açıkça göstermektedir.

Bu süreci ve küresel sermayenin yeni pazar arayışlarını görmek, suya erişimin temel bir hak

olduğunun bilinci ile suyu piyasa değeri olan bir meta değil, insanlığın ve doğanın ortak

varlığı olduğunu kabul etmek gerekmektedir. Su sorununun sadece teknik değil doğrudan

politik bir mesele olduğunun farkına varmak ve suyu toplumsal mücadele alanının odağına

yerleştirmek öncelikli bir anlayış olmalıdır. Kapitalizmin su konusunda yarattığı

yanılsamalar, ancak böyle bir toplumsal mücadele içinde ortadan kaldırılabilir.

Dünya’da yaşamın devam edebilmesi için yeteri kadar su vardır. Su varlıklarımızı gerektiği

gibi koruyabilirsek ve kamusal bir yaklaşımla yönetebilirsek herkese yeterli, temiz ve

özelleştirme ve ticarileştirilmeye teslim edilen su hizmetlerimizin durumu içler acısıdır.

Bugün kentsel altyapı hizmetlerimiz birer birer uluslar arası pazara açılmaktadır. “Suyun

eşit paylaşımı” için toplandığı iddia edilen Dünya Su Forumu’nun, su şirketlerinin ve

kentlerimizin su hizmetlerini satılığa çıkaran hükümetin maskesi artık düşürülmelidir.

Türkiye'de su hizmetlerinin karşılanmasında merkez ile taşra/yerel arasındaki işbölümü

zaman zaman değişiklikler göstermiştir. Merkezi düzeyde; İller Bankası, Devlet Su İşleri

Genel Müdürlüğü (DSİ), Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü ve Devlet Planlama Teşkilatı

(DPT) eliyle, yerel düzeyde; Su ve Kanalizasyon İdareleri, Belediyeler, İl Özel İdareleri ve

Mahalli İdare Birlikleri tarafından kamusal bir hizmet olarak ele alınan su hizmeti, bugün

özelleştirmeye, taşeronlaştırmaya teslim edilerek ticarileştirilmiştir.

Türkiye'ye su sektörü alanında başta Avrupa Yatırım Bankası olmak üzere Dünya Bankası

ve Alman Kredi Kuruluşu KfW (Kreditanstalt für wiederaufbau) tarafından dış finansman

sağlanmıştır. Çokuluslu şirketler olarak ise Suez, Thames ve Serco konsorsiyumu su

yatırımlarında yer almışlardır. Yatırımlar genellikle Yap İşlet Devret (YİD) modeli

doğrultusunda sağlanmıştır.

• Antalya Belediye su işletmeciliği imtiyazına 10 yıllık süre ile el koymuş olan ANTSU

A.Ş’nin en büyük hissedarı Dünyanın en büyük su şirketlerinden biri olan (Fransız)

Suez Lynonnaise Des Eaux’dir. Bu şirket daha sonra hisselerini Ondeo Services’e

devretmiştir.