Her yıl 120 milyon civarında salep için orkidenin canına kıyılıyor!
Öğrencilerim “Hocam, yine orkidelerin katliamından mı bahsedeceksin” diyecekler. Çünkü onlara hep anlattım bu konuyu! Ama havalar soğuyunca her kafenin önünde “sıcak salep”, sıcak içecekler listesinde “salep” yazılarını görünce dayanamıyorum. Türkiye orkidelerinin salep yüzünden yok oluşunu duyurursam, belki birkaç kişi daha salep içmekten vazgeçer diye düşünüyorum. Gelelim konumuza.
Salep ne işe yarar?
Glikomannan ve nişasta poliholozitlerini taşıdığı için, süt ile pişirilince şişer ve kıvamlı bir sıvı haline gelir, bu sıvı da farenksi bir süre örter, yumuşatıcı rahatlatıcı etki yapar. Dondurmaya da sertlik ve geç erime özelliği kazandırır. İşte bu kadar!
.jpg)
Eski kullanılışlar
Salep, Eski Grek tıbbında ve İslami tıpta “Similia similibus curantur” (benzeri ile tedavi et) kuralından dolayı, asırlarca afrodisiyak olarak kullanılmıştır. Salep bitkisinin toprak altında testislere benzeyen 2 yumrusu bulunmaktadır.Bu benzerlik kullanılışın sebebi. Böyle bir etki yok! Ama internet tıbbı ve bazı kitaplarda hâlâ bu kullanılışa rastlayabilirsiniz.
Orta kuşak orkideleri
Tropikal orkidelerle benzer çiçek yapısına sahip, fakat daha küçük boyutlarda ve genellikle toprakta yaşayan orkidelere “orta kuşak orkideleri” denir. Bu orkideler, toprak altında yumru, kök veya toprak altı gövdesi taşırlar.
Yumrulu orkidelerin toprak altında 2 yumrusu bulunur. Kışı bir önceki sene meydana gelen yumrunun aracılığı ile geçiren bitki, bahara doğru bir yumru daha verir. Bu yumru gelişirken, yukarı doğru yeni yılın gövdesi de meydana gelir. Bitkinin gelişmesi ilerledikçe yeni yumru da gelişir; eski yumru yeni yumrunun yanında ona yapışık ve içi boşalmış halde kalır.
.jpg)
Tehlikenin sebebi
Orkide tohumları besi dokusu taşımazlar. Tohumlar, toprağa düştükten sonra, çevrede bulunan bazı mikrofunguslarla müşterek hayat yaparak yaşayabilirler. Bu beraberlik 2-5 sene hâttâ daha fazla sürebilir. Ancak bu süreden sonra, orkide yumrusu meydana gelmeye başlar. Bitkiler çiçek açtığında, salep kazıcıları yeni yumruları çıkarır, alır, eski yumruyu taşıyan bitkiyi ise atarlar. Atılan bu bitki, tohumları meydana getirecek olan çiçekli orkidedir yani bitki tohuma geçemeyecek ve ondan yeni orkideler meydana gelemeyecektir!
.jpg)
Ülkemiz orkideler bakımından zengin mi?
Evet. Türkiye, orta kuşak orkideleri bakımından Avrupa ve Ortadoğu’nun en zengin ülkelerinden biridir. Türkiye’de 160 civarında yabani orkide bulunmaktadır. Ülkemizin hemen her bölgesinde yabani orkide bulmak mümkündür. Orkideler bakımından en zengin bölge ise Muğla - Antalya çevresidir. Bu bölge için orkide cenneti idi demek, bence, abartma sayılmaz. Yazımı süsleyen birkaç resim bile onların güzelliklerini size göstermeye yeter. Asırlardır “salep” elde edilmesinden dolayı, halk orkideleri, genellikle salep (şalep veya sahlep) diye isimlendirir.
Salep nedir?
Topraktan çıkarılan yumrular genellikle suda kaynatılıp, güneşte kurtulur. Kuru yumrular son derece sert tanecikler halindedir. Kullanılacağı zaman değirmenlerde ince toz haline getirilir. Sizler bu ürünü almaktasınız.
Anadolu’da Trakya, Marmara ve Karadeniz bölgelerinin bazı kısımları hariç hemen her yerde salep elde edilmektedir. Piyasada elde edildikleri bölgelere göre isimlendirilmektedir: Kastamonu, Muğla, Silifke, Maraş, Van, Siirt salepleri...
160 civarında orkide türünün 100 kadarı değişik bölgelerde salep elde edilişinde kullanılmaktadır. Pek çok nadir ve az bulunan orkidenin de salep elde edilmek amacı ile yumruları kazılmaktadır.
.jpg)
Salep üretim miktarı?
TÜBİTAK için yaptığım 2007 yılında biten araştırmamda, yılda 40 ton civarında salep elde edildiğini tespit ettim. Şimdi bu rakam 50-60 tona yükseldi. Bu rakam çok değil gibi görülebilir. Kuru salep yumrusunun ortalama ağırlığı 0.5 gramdır. O halde 1 kiloda 2 bin; 1 tonda iki, 60 tonda ise 120 milyon orkide bulunmaktadır. Yanlış okumadınız! Yüz yirmi milyon orkide!
Salepsiz dondurma veya sıcak salep yapılabilir mi?
Evet, Ülkemizde uzun yıllardır, “guar gum, çözünen nişasta, karboksimetil selüloz” ve benzeri maddeler, ya tek başına veya salep ile karıştırılarak dondurmacılıkta kullanılmaktadır. Yurt dışında üretilen dondurmalarda ise salep hiç kullanılmamaktadır.
Pastanelerde içtiğiniz saleplerin hazırlanmasında, daha çok çözünen nişasta kullanılmaktadır! Ama bütün bunlara rağmen milyonlarca orkide salep için yok edilmektedir. Hazır salep ve dondurma kutularının üzerini okuduğunuzda hakiki salep içmediğinizi anlayacaksınız.
ORKİDELER YOK EDİLİYOR!
İçtiğiniz salepte, yediğiniz dondurmada güzel çiçekli orkidelerin yumruları bulunmakta, bu yüzden bu güzel çiçeklerin Anadolu’muzda nesli tükenmektedir. Ülkemizin pek çok tabiat varlığı hesapsız bir şekilde tüketilmektedir. Bunlardan en önemlisi orkidelerimizdir.
Türkiye orkideleri ve salep ile ilgili bilgi sahibi olmak istiyorsanız Türkçe kaynak olarak benim 30 yıl kadar önce yazdığım, ama mevcudu kalmamış olan, “Türkiye’nin Orkideleri” adlı kitabım ve çok sayıda yayınım var. Türkiye orkideleri ile ilgili araştırmalarımdan dolayı, 2 Alman orkidolojisti, yeni buldukları bir orkideye benim soyadımı vermişlerdi. Onun da resmini ilave ettim yazıma. Biraz reklam gerek!
Türkiye orkideleri ve resimleri ile ilgili, genç orkide-severlerin hazırladıkları web sitelerine ve orta kuşak orkideleri ile ilgili İngilizce, Almanca, Fransızca kaynaklara da internetten ulaşabilirsiniz.
Orkideler Avrupa’da koruma altına alınmış bitkiler grubundandır. Bu ülkelerde, değil yumrularının sökülmesi, çiçeklerinin koparılması bile cezayı gerektiren suçlar arasındadır. Diğer bitkilerle beraber orkideleri de korumak üzere CITES anlaşmasına imza atmış bir ülkeyiz. İmza ne ki? Anlaşma ne ki? Türkiye’de salep elde edilmek üzere her yıl yüz yirmi milyon civarında orkide yumrusu toplanmakta ve dolayısıyla orkideler yok edilmektedir. Yıllardır söylüyor ve yazıyorum. Yetkililerde hiçbir hareket yok! Sizlere bir kez daha duyurayım istedim.
Sağlık ve mutluluk dileklerimle…
