Av. Dicle Gençosmanoğlu
‘’İnsan ömrünün uzunluk, kısalık
ölçülerine akıl erdiremiyorum. Bilginlere
bakıyorum; onlar ölçüyü herkesten daha
kısa tutuyorlar.’’
(Montaigne/ Denemeler)
Son zamanlarda sağlık gündeminden düşmeyen bir konu başlığı longevity...En yalın hâliyle uzun yaşamı ifade ediyor. Hepimiz uzun yaşamın formülünü arıyoruz bugünlerde…Peki insan hakları, konunun neresinde? İnsan hakları perspektifinden longevity nasıl gözüküyor?
İnsan Hakları Perspektifinden Longevity
İnsan haklarının öncüsü niteliğini taşıyan İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’ne göre herkesin, gerek kendisi gerek ailesi için sağlık ve refahını sağlayacak bir yaşam düzeyine hakkı vardır. (Madde 25) Bu sağlıklı yaşam düzeyi, insan haklarının gerçekleşmediği bir ortamda yakalanamaz. Sağlıklı yaşam hakkı, insan haklarından ayrı düşünülemez. Uzun ve sağlıklı yaşam, onurlu bir yaşamın önünü açan insan haklarıyla mümkündür. Ayrımcılık ise herkesin formülünü aradığı uzun yaşamın (longevity’nin) önünde ciddi bir engeldir. Dünya genelinde yaşlı nüfusun artmasıyla belirginleşen yaşlı ayrımcılığı, ayrımcılık türleri arasında öne çıkmaktadır.
Yaşlanma-Yaşlılık- Yaşlı Ayrımcılığı
Yaşlanma, hayatın her evresini ilgilendiren doğal bir süreçtir. Yaşlılık ise insanın gereksinimlerine bağlı olarak belirli bir yaş aralığı ile ilişkilendirilir.
Yaşlı bireylere yönelik farklı tavır ve önyargılarla beliren yaşlı ayrımcılığı (ageism), insan hakları temelli bir sağlık sorunudur ve sağlıklı, uzun yaşamı olumsuz yönde etkiler. Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Yaşlı Hakları Raporu’nun, 2050 yılında dünyadaki yaşlı nüfusunun ilk defa 15 yaş altı çocuklardan daha fazla sayıda olacağı ve yaşlı nüfusun 2 milyarı bulacağı yönündeki öngörüsü, küresel bir sorunun varlığına işaret eder.
Uluslararası Hukuk Belgelerinde Yaş Ayrımcılığı
İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin ‘’Ayrımcılık yasağı’’ başlığını taşıyan 14. maddesi uyarınca; anılan sözleşmede tanınan hak ve özgürlüklerden yararlanma, cinsiyet, ırk, renk, dil, din, siyasal veya diğer kanaatler, ulusal veya sosyal köken, ulusal bir azınlığa mensupluk, servet, doğum veya herhangi başka bir durum bakımından hiçbir ayrımcılık yapılmadan sağlanır. Yaş temelli ayrımcılık, sözleşmede açıkça yer almasa da İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi tarafından başka bir durum içerisinde değerlendirilir. Aynı yorum, Birleşmiş Milletler Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme’nin 26. maddesi için de geçerlidir. Anılan maddeye göre: ‘’Herkes yasalar önünde eşittir ve hiçbir ayrım gözetilmeksizin yasalarca eşit derecede korunur. Bu bakımdan, yasalar her türlü ayrımı yasaklayacak ve ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal ya da başka fikir, ulusal ya da toplumsal köken, mülkiyet, doğum veya diğer statüler gibi, her bağlamda ayrımcılığa karşı eşit ve etkili korumayı temin edecektir. Buradaki diğer statüler gibi ifadesi, geniş yorumlanır ve yaş kaynaklı ayrımcılık, diğer ayrımcılık türleri gibi değerlendirilir.
Ulusal Hukukta Yaş Ayrımcılığı
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 10. maddesine göre; herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir.
Yaşa dayalı ayrımcılığı açıkça yasaklayan hukuk metni, 6701 Sayılı Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Kanunu’dur. Yaş temelli ayrımcılık yasağı, ayrımcılıkla mücadele kapsamındadır. (Madde 3)
Yaşlı Ayrımcılığının Görünüm Biçimleri
6701 Sayılı Kanun’da yer bulan makul düzenleme yapmama ve taciz, yaşlı bireylerin sıklıkla karşılaştığı ayrımcılık türleridir. Makul düzenleme yapmamanın en tipik örneği, yaşlı nüfusun dijital okuryazarlık oranının dikkate alınmadan bir hizmetin sadece elektronik ortamda sunulmasıdır. Taciz ise istismar kapsamında, yaşlı bireylere yönelik insan onurunu kıran davranışlar olarak nitelendirilir. Bu davranışlar cinsel, psikolojik ve ekonomik olmak üzere tüm biçimleriyle ortaya çıkabilir.
Türkiye Sağlıklı Yaşlanma Eylem Planı ve Uygulama Programı (2021-2026)
Sağlık Bakanlığı tarafından oluşturulan Türkiye Sağlıklı Yaşlanma Eylem Planı ve Uygulama Programı doğrultusunda, yaşlı istismarının ve şiddetin önlenmesine yönelik belirlenen stratejiler şunlardır:
Sonuç
Uzun yaşamın sırlarını araştırırken dünyanın, artan yaşlı nüfusa olan tahammülsüzlüğü de ne yazık ki artmaktadır. Nasıl beslenip, kaç saat uyumamız gerektiğini düşündüğümüz kadar yaşlı ayrımcılığıyla mücadele üzerine de kafa yormamız gerekiyor. Devletlerin sağlıklı yaşlanmaya yönelik stratejiler geliştirmesi ve bu stratejileri hayata geçirmesi önemlidir. Yaşlı ayrımcılığını önleme yolunda atılacak her adım, uzun, sağlıklı bir yaşama bizi yaklaştırır.
Kaynaklar
