Bitki Çaylarının Medikal Kullanımı:
Bitki çayları ve karışımları geleneksel veya halk bilimi olarak hastalıkların tedavisinde yüzyıllardır kullanılmaktadır.
Bu konudaki bilimsel destekli araştırmalara ise son yıllarda rastlanmaktadır.
Tıbbi bitkilerin tedavi edici kısımlarından toz edilerek yada parçalanarak, drogların içerdiği etken maddenin çözünürlük özelliğinden yararlanılarak infüzyon ve dekoksiyon şeklinde hazılanan tıbbi çaylar tedavide hastalıklara karşı koruyucu, bazen tedavi edici olarak bazen de tedaviyi destekleyici olarak kullanılırlar.
Avrupa farmakopesinde bitkisel çayların tanımlanması “bir veya birkaç drogun maserasyon, dekoksiyon veya infüzyonu şeklinde hazırlanan oral yolla kullanılan sulu preparatlardır, kullanılmadan hemen önce hazırlanırlar” şeklindedir.
Günümüzde bitkisel çayların birçoğu hoş lezzetleri için –elma, böğürtlen vb tüketilmektedir. Bir kısım bitkisel çaylar ise sağlığı koruyucu olarak antioksidan etkisinden yararlanılmak amacı ile içilmektedir.
Bitki çayları aynı zaman oldukça yüksek mineral kaynağıdırlar. Vücudun biyolojik fonksiyonlarını sorunsuz bir biçimde sürdürebilmesi için günlük alınması gereken Zn, Mn, Na, K, Cu, Ca, Fe, Mg ve P miktarını karşılanmasına destek olmaktadırlar. Bitki çayı tüketimi ile mineral maddelerin yanı sıra, bitkilerin yapılarında bulunan ve infüzyon yöntemiyle çay fazına geçebilen fenolik bileşikler gibi antioksidan özellikli maddeler de vücuda alınmaktadır. Bu durum bitki çaylarının sağlığın korunmasında çok yönlü etkisinin olduğunun bir göstergesidir.
Tıbbi Çayların Kullanımının Yararlı Olduğu Endikasyonlar:
Psikosomatik hastalıklar
Soğuk algınlığı rahatsızlıkları
Gastrointestinal hastalıklar
Diyare
Kabızlık
Mestrual şikayetler
Fiziksel ve mental yorgunluk halleri
Romatizmal rahatsızlıklar
Ağız suyu veya garargara olarak lokal kullanım
Tıbbi Çayların Hazırlanma Yöntemleri:
Tıbbi çaylardan yararlanabilmek için çayların uygun tarzda hazırlanması gereklidir.
Tıbbi çayları, infüzyon, dekoksiyon, soğukta maserasyon gibi etken maddeyi bitkisel drogdan en iyi çeken ekstraksiyon yöntemlerinden yararlanılarak hazırlanır.
Maserasyon (Soğukta ekstraksiyon): Drogun üzerine su konulur, oda ısısında birkaç saat veya bir gece bekletilerek süzülür.
Keten tohumu - Lini semen (Flaxseed) veya Karnıyarık out- Psyllium semen gibi müsilaj içeren bitkiler için uygundur. Çünkü bu tip bitkilerdeki yüksek konsantrasyonda bulunan nişasta ve pektin sıcak suda kaynatılırsa jelatinize olmaktadır.
Maserasyon yöntemi ile sıcak suda çözünebilen ancak istenmeyen bileşiklerin suya geçişi de önlemektedir.
İnfüzyon: Taze veya kurutulmuş bitki üzerine kaynar su ilave edilip, ağzı kapalı vaziyette 5-10 dak bekletildikten sonra süzülmesi ile hazırlanan bir yöntemdir.
İnce ve iyi toz edilmiş, uçucu bileşenler taşıyan bitkiler (yaprak, çiçek, tohum, kabuki ve kök) için uygun bir yöntemdir.
Dekoksiyon: Taze veya kurutulmuş bitki üzerine soğuk su ilave edilerek, ağzı kapalı şekilde 5-10 dakika kaynatılarak hazırlanır süzülür.
Daha çok sert bitki materyalleri için (kök, kabuki, odun) özellikle de tanen içeren sert bitkiler için uygundur.
Tıbbi çayların içindeki aktif bileşenlerin konsantrasyonu, bitkilerin suya karşı olan relative proporsiyonu, bitkinin parçalanma ve toz edilme derecesi, tavsiye edilen su sıcaklığı ve bekletme zamanına bağlı olarak değişir.
Tıbbi Çayların Dezavantajları:
Mono ve Karışım Tıbbi Çaylar:
Tıbbi çaylar ya tek bir drogdan veya birkaç drogun karışımından oluşur.
Tibbi çaylar, eğer tedavi edici tek bir drog içeriyor ise bunlara mono çay ismi verilir. Örneğin; ginseng, papatya, adaçayı, ıhlamur, kuşburnu çayı gibi…
Eğer tıbbi çaylar birden fazla drogun karışımından oluşur ise karışım çay ismi verilir. Bu tip çaylarda kullanılan drogların homojen şekilde karışmasını sağlamak için özel karıştırıcı düzeneği kullanılmalıdır.
Genellikle formüller 7 tane bitkiden fazlasını içermemelidir.
Tıbbi Çayların Hazırlanması:
Temel drog (Remedium cardinal): Çayın istenen etki mekanizmasından sorumlu olan drogdur. Bazen tek drog olabildiği gibi, bazen de etkiyi kuvvetlendirmek için birden fazla aynı endikasyona sahip drogların kombinasyonu hazırlanabilir. Ama temel drog sayısı 3’ü aşmamalıdır.
Yardımcı drog (Adjuvans): Esas etkili drogun etkisini arttıran ve göstermiş olduğu etki mekanizması ile tedaviye yardımcı droglarlardır. Bir veya iki yardımcı drog karışım çaylarda yer alır.
Düzeltici drog (Korrigens): Çayın tat ve kokusunu düzeltici droglardır. Bu nedenle daha çok güzel aromaları nedeniyle uçucu yağ içeren droglardan ve temel drog ile yanı endikasyonda olanlar seçilir.
Dolgu- tamamlayıcı drog (Konstitüents): Hastayı olumlu yönde etkileyecek güzel renkli çiçekli droglar tercih edilir. Esas etkili drogun etkisini bozmamak koşuluyla formüle eklenebilir. Örneğin: Malva sylvestris (ebegümeci çiçekleri) mor renk ve içerdiği müsilaj nedeniyle öksürük için hazırlanan çaylara katılır.
Karışım Tıbbi Çaylar:
Eczanede Tıbbi Çay Hazırlamada İzlenecek Yol:
1-Uygun çay formülünün saptanması kişinin sürekli aldığı ilaçlar olup olmaması ve genel sağlık durumu dikkate alınarak saptanır.
2-Doğru drogların seçilmesi
3-Etken maddesi uygun, temiz drogların seçimi(etken maddesi kontrol edilmiş , pestisit , ağır metal artığı taşımayan )
4-Karışım çaylar için formüldeki drogların doğru tartılması(droglar genellikle formüllerde kısım olarak verilir. Kısım toplam çayın miktarına göre 1g, 5 g, 10g vb değerlendirilebilir )
5-Drogların uygun parçalanması
6-Uygun amblajlama (eczane adı, çay formula, kullanım önerisi ve uyarılar)
7-Hastanın konuşarak kulanım ayrıntıları açıklanarak bilgilendirilmesi
8-Hastanın memnuniyetinin değerlendirilmesi
Doğru Drogların Seçilmesi:
Biyolojik etki kuvvetlerine göre bitkiler kuvvetli , orta ve zayıf etkili bitkiler olarak ayrılır.
Kuvvetli etkili droglar (forte grup ): Digitalis folium (yüksükotu ), Belladonnaea folium (Güzelavratotu yaprağı), Aconiti tubera (Kurtboğan ) vb kullanılmaz .
Orta kuvvetli (Mezo forte ): Drogların dozajlarına çok dikkat edilmelidir. Sennae folium (Sinameki yaprağı), Arnica flos (Arnika yaprağı)
Zayıf etkili droglar: İçerisinde kuvvetli etkili bileşikler taşımayan, önerilen miktarlarda kullanıldığında uzun süreler kullanılması sakıncalı olmayan bitkilerdir. Papatya, tıbbi nane, ıhlamur gibi.
Çayların bileşimine ılımlı etkili droglar alınmalıdır.
Bitkilerin güvenirlilik değerlendirmeleri dikkate alındığında tibbi çaylarda “zayıf etkili bitkiler” grubunda yer alan bitkilerin kullanılması uygundur.
Gerekli durumlarda “orta etkili bitkiler” grubundan seçilebilecek bitkilerin de çayın etkisini desteklemek amacıyla çay bileşimi içersine katılması mümkündür.
.jpg)
Drogların Uygun Parçalanması :
Drogların parçalanma oranları farklıdır.
Uçucu yağ taşıyan drogların çok ince toz edilmeleri sakıncalıdır. Salgı organlarının tümü parçalanacağından bir süre sonra uçucu yağ yok olur.
Apiaceae (umberlliferae ) familyası uçucu yağ drogları anason ve rezene meyvalarının kaba parçalanması gerekir. Salgı kanalları parçalnamaz ise uçucu yağ çaya istenen oranda geçmez.
Maksimal Doz Hesaplama
1-Drogların maksimal dozları Fitoterapi yada Herbal drugs kitaplarında bulunur.
2-kmax = Drogun maksimal dozu/ Toplam K
3- Maksimal doz= kmax X Karışımdaki k oranı
Günlük X g (maksimal doz) üzerinde tüketilmemelidir.
Örnek:
Sennae folium 2k
Foeniculi fructus 2k
Chamomillae flos 2k
Melissa folium 1k
Foeniculi fructus maksimal doz 7,5 g/gün
Formül toplam 7k olduğunan göre
= 7,5/7 = 1,07
k= 1,07 ise
2k= 2,14
Doz aşımı olmaması için günde 3 fincandan fazla tüketilmemelidir.
*3x2,21= 6,42 < 7,5 (doz aşımı yok)
*4x2,14=8,56 > 7,5 (doz aşımı var)
Çay hazırlama ve tüketiminde önemli kurallar:
Tıbbi çay reçeteleri ile gelecek bölümde görüşmek üzere…
Uzm. Ecz.Sevil Ağalar Altınel
KAYNAKLAR
