Kannabinoidler ve Spor Eczacılığı
Dr. Ecz. Dyt. Neda Taner
Kannabinoidler, kannabinoid CB1 ve CB2 reseptörleri üzerinden vücutta geniş ölçüde bir etki gösterir. Doğal kannabinoidler, endojen kannabinoidler ve sentetik kannabinoidler olmak üzere üç grupta sınıflandırılırlar. Doğal kannabinoid için en iyi bilinen örnek delta 9- tetrahidrokannabinol (THC)’ dur, bu madde esrarın ana aktif bileşenidir.
Kannabinoid reseptörleri, endokannabinoid sistemin bir parçasıdır. CB1 ve CB2 olmak üzere iki tane kannabinoid reseptörü tanımlanmıştır. CB1 ve CB2, adenil siklaz aktivitesini baskılayan G proteinine bağlı reseptörlerdir.
CB1 reseptörleri, yoğun olarak beyinde kortikal ve subkortikal bölgelerde, omurilikte dorsal kök ganliyonlarında ve periferdeki organ ve dokularda ağrı hissini taşıyan periferik sinir sistemi bölgelerinde bulunurlar. CB1 reseptörleri, kannabinoidlerin duygudurum yükselmesi, anksiyete ve panik reaksiyonları gibi psikoaktif etkilerinden sorumludurlar.
CB2 reseptörleri, ağırlıklı olarak dalağın marjinal zonunda, tonsillerde, bağışıklık hücrelerinde, özellikle de makrofajlarda, B hücrelerinde, doğal öldürücü hücrelerde, monositlerde, T-lenfositlerde, polimorfonükleer nötrofillerde ve astrositlerde bulunurlar. Apoptozun uyarılması, profilerasyonun, sitokin ile kemokin üretiminin baskılanması yoluyla immünsupresyona neden olduğu düşünülmektedir. Detoksifikasyonda ve ekskresyonda rol oynayan metabolik yollar henüz aydınlatılmasa da genel olarak, hepatik sitokrom P450 oksidasyonunu, glukuronik asit konjugasyonunun ve renal ekskresyonun takip ettiği düşünülmektedir.
Kannabinoidler, beyinde nörotransmitter salınımını değiştiren hücrelerdeki kannabinoid reseptörleri üzerinde etkili olan çeşitli kimyasal bileşikleri kapsayan bir sınıftır. Bu reseptör proteinleri; ligandları, endokannabinoidleri (vücutta doğal olarak üretilir), fitokannabinoidleri (kenevir ve bazı bitkilerde bulunur) ve sentetik kannabinoidleri (yapay olarak üretilir) içerir.
En önemli kannabinoid olan tetrahidrokannabinol (THC), esrarda bulunan birincil psikoaktif maddedir. Kannabidiol (CBD) ise bitkinin bir başka önemli bileşenidir. Çeşitli etkiler gösteren, esrardan izole edilmiş en az 113 tane farklı kannabinoid bileşeni vardır.
Sentetik Kannabinoidleri İçeren Ürünlerin İstismarı
Bu ürünlerin istismarı son zamanların fenomeni olmuştur. “Bitkisel tütsü” olarak reklamı yapılan bu ürünler “Spice, K2, Super Nova, Yucatan Fire, Diamond ve Cloud 9’’gibi çeşitli isimler adı altında internette, tekel dükkânlarında ve aktarlarda satılmaktadır. Sentetik kannabinoidler, fonksiyonel olarak tetrahidrokannabinol (THC)’e benzemekte ve sigara gibi içildiğinde marihuananın (esrarın) etkisini taklit etmektedir. Ancak, bu ürünlerin çoğu THC’den daha güçlüdür ve daha büyük bir sağlık riski taşırlar. Ortak semptomları; kısa dönemli bilinç kaybı, paranoid halüsinasyon, solgunluk, titreme ve çarpıntıdır. Sentetik kannabinoidlerin en az biri kanserojenik potansiyele sahip olabilmektedir. Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de yetişkinler ve gençler arasında sentetik kannabinoid kullanımının hızla artışı ciddi bir durumdur. Bu maddelerden bazıları Erken Uyarı Sistemi’ne göre 2010 yılından itibaren ülkemizde yasaklanan maddeler listesine eklenmiştir.
Kannabisin tedavi edici etkileri çok eskiden beri bilinmektedir.
Tıbbi olarak kannabinoidler; kemoterapi, spastisite veya nöropatik ağrı sonucu oluşan mide bulantısı tedavisinde kullanılır.
Sık görülen yan etkileri: baş dönmesi, sedasyon, akıl karışıklığı, kimlik çözülmesi (çoklu kişilik bozukluğu) ve kendini iyi hissetme halidir.
İlaçlar
Doğal veya sentetik kannabinoidleri veya kannabinoid analoglarını içeren ilaçlar;
Spor Eczacılığı Nedir?
Spor eczacılığı, atletik yaralanmaları tedavi etmeyi, uyuşturucu ve sporla ilgili malzemeleri dağıtmayı, hastalara danışmanlık yapmayı ve terapötik sonuçları izlemenin yanı sıra sporcuları, eğitmenleri ve diğer bireyleri uyuşturucu kullanımı ve maddelerin kötüye kullanımı hakkında eğitmeyi kapsar. Eczacılar, okullarda, sağlık kulüplerinde ve egzersizle ilgili diğer kuruluşlarda bilgilerini sunarak bireylere katkıda bulunabilirler. Bunun yanında üniversitelerin spor etkinliklerinde uyuşturucu testi yapan ekiplerde görev alabilirler.
Eczacılar ayrıca kliniklerde, eğitim odalarında ve spor hekimliği seyahat çantalarında bulunan ilaçların uygun şekilde kullanılmasını, depolanmasını ve dağıtımını, bunun yanı sıra, bir kampüs etkinliğinde ihtiyaç duyulabilecek ilaç ve malzemelerin belirlenmesini ve tedarik edilmesini de sağlarlar. Sporculara ve doktorlara hizmet içi eğitim verirler.
Esrar ve Kenevir Türevlerinin Sporcularda Kullanımı
Esrar ve kenevir türevlerinin bazı ülkelerde hem toplumda hem de futbol kulüplerinin üyeleri arasında, hatta büyük ölçüde profesyonel düzeyde kullanımlarında artış olmuştur. Ancak bu durum sadece futbolla sınırlı değildir aynı zamanda tüm sporları da etkilemektedir. Bu maddelerin kullanımı genç oyuncular, ebeveynler, antrenörler ve yöneticiler arasında endişe ve belirsizliğin artmasına yol açmıştır.
Esrar türevlerini tüketen sporcular çoğunlukla kendilerini düşük dozlarla sınırlarlar. Madde tüketimleri genellikle spor tesislerinin dışında gerçekleşir ve bu nedenle bu durum takım koçlarının ve/veya doktorlarının kontrolü dışındadır. Kontrol eksikliği, madde testinin sadece yarışmalar sırasında yapılmasından kaynaklanmaktadır. WADA tarafından akredite edilmiş laboratuvarlardan toplanan veriler, esrarın olumlu sonuçlara yol açan en yaygın ilaç olduğunu, özellikle testosteron ve nandrolonun önünde olduğunu göstermektedir. Olumlu sonuçlar sadece rekabet testi ile ilgilidir. Yarışma dışı alınan idrar örneklerinde bulunan herhangi bir pozitif sonucu dikkate almazlar; böyle sonuçlar laboratuvarlar tarafından raporlanmaz.
Yukarıda belirtildiği gibi, kenevirin ana etken maddesi THC' dir ve yetiştirme yöntemlerinin gelişmesiyle, eskisinden çok daha yüksek THC seviyelerine sahip kenevir bitkilerinin yetiştirilmesi mümkün hale gelmiştir. Bu yüksek THC seviyeleri, tüketimin ani etkilerini güçlendirebilir ve değiştirebilir. Konsantrasyon ve enerji gerektiren herhangi bir aktivite, maddenin kullanımından etkilenecek olsa da, yüksek THC seviyelerinin sağlığa verdiği uzun vadeli zarar açısından etkileri iyi derecede belgelenmemiştir.
Esrar Bilinçli Olarak Doping Amaçlı Kullanılır mı?
Esrar, performansı ancak dolaylı olarak iyileştirebilir.
Kullanılan madde, önemli bir maçtan önce özellikle gergin olabilen bir oyuncunun kaygısını azaltarak ve sosyalliğini arttırarak öforik bir etkiye sahip olabilir. Ayrıca oyundan sonra rahatlatıcı bir etkisi olabilir. Bu sayede esrar, zihni sakinleştiren bir doping ürünü olarak değerlendirilebilir. Esrar spor ortamlarında temel olarak rahatlama ve esenlik etkisi gösterir, kişiyi motive eder ve kullanıcının daha rahat uyumasına olanak sağlar.
Ancak düzenli tüketildiğinde performansa ve motivasyona zarar verme riski vardır.
Bu durun genç sporcularda belirtiler belirgin hale gelir;
Tutarsız performans, konsantrasyon veya motivasyonun yanı sıra eğitim sırasında davranış değişiklikleri meydana gelebilir.
Bir oyuncunun savunmasız olduğu durumlarda, örneğin destek eksikliğinde, uzun süreli veya tekrarlayan yaralanmalarda, aileden izole edildiği durumlarda veya sahada iyi sonuçlar için aşırı baskıya maruz kaldığında bu oyuncuya özel olarak dikkat edilmelidir. Bu durumlarda, ortaya çıkabilecek herhangi bir belirtiye dikkat etmek, gerektiğinde sert bir şekilde de olsa dikkatli bir şekilde müdahale etmek kulüp koçlarına ve doktorlara kalmıştır. Bazı durumlarda bir psikoloğa başvurmak gerekli olacaktır.
Esrar türevlerinin etkileri, bir oyuncunun sosyal davranışını etkilemenin yanı sıra fiziksel ve psikolojik yansımaları ile çeşitlilik gösterir. İzole veya seyrek tüketim şunlara yol açabilir:
Spor Müsabakalarında Kannobinoid Yasağı
Dünya Anti-Doping Ajansı'nın sporda yasaklı maddeler ve yöntemler listesini (yani Yasaklılar Listesi) oluşturma ve sürdürme sorumluluğunu üstlendiği 2004 yılından bu yana, kannabinoidler müsabaka sırasında tüm sporlarda yasaklanmıştır. Bu yasağın temeli, bir maddeyi yasaklamak için kullanılan üç kriteri tanımlayan Dünya Anti-Doping Yasasında bulunabilir. Bu bağlamda, esrarın spor performansını arttırma potansiyelini, sporcu sağlığı için oluşturduğu riski ve spor ruhuna aykırılığını tartışıyoruz. Bu bileşikler sadece yarışmalarda yasaklanmış olsa da, ana psikoaktif bileşikleri Δ9-tetrahidrokanabinolün farmakokinetiğinin, neden olumsuz analitik bulguların sonuç yönetimini karmaşıklaştırabileceğini açıklıyoruz. Pasif inhalasyon, pozitif bir test için makul bir açıklama gibi görünmüyor. Sporda kannabinoidlerin yasaklanması, dopingle mücadelede en tartışmalı konulardan biri olmasına rağmen, bu derlemede, kannabinoid farmakolojisinin gelişen bilgisine güçlü bir vurgu yaparak bu yasağın arkasındaki nedenleri vurguluyoruz.
Marihuananın bazı ülkelerde yasaklı, bazılarında ise legal olduğunu ancak sporda kullanıldığında doping unsuru sayılacağını belirten Prof. Dr. Metin Ergün,
Yoğun müsabaka trafiği olan, sezonda çok maç yapan ve bunun için de sürekli yüksek antrenman temposu içerisinde olan sporcular anladığım kadarıyla kendilerince göre böyle bir çözüm buluyorlar. Müsabaka sırasında kullanımı doping kabul edilebilen bir maddedir ve spor etiği, spor ahlakı adına doğru bulmuyorum.
Sporcuların bu tip kolaycı ve spor etiğine uygun olmayan yöntemlerden uzak durması gerektiğine dikkati çeken Ergün, fiziksel yorgunluğun azaltılmasında izlenen yöntemleri şöyle sıraladı:
Müsabaka trafiği yoğun olan sporcular için beslenme ve toparlanma çok önemli. Yeterli ve kaliteli uyku çok önemli. Şok havuzları dediğimiz 11 derece soğuk suda 11 dakika bekleme şeklinde yapılan soğuk tedavisi toparlanmayı hızlandırabiliyor. Eklem ve kas ağrılarını azaltabiliyor. Masaj da toparlanma yöntemlerinden bir tanesi. Onun dışında germe egzersizleri de toparlayıcı olarak kabul ediliyor. Müsabakadan uzak bir dönemde sauna veya sıcak su banyosu toparlanmayı hızlandıran ideal yöntemlerdir.
Ergün, sporcularla çalıştıkları dönemde bilimsel yöntemleri kullandıklarını, bunların yanı sıra antioksidan destek olarak C vitamini, çinko, magnezyum ve selenyum içerikli yasal ilaçlara başvurduklarını anlattı.
Sporcular tarafından esrar kullanımı birçok spor komisyonu tarafından yasaklanmıştır. Bununla birlikte, bazıları, kullanımına yönelik toplumsal tutumlar değiştiği için politikalarını gevşetmiştir. Yasak "dopingle mücadelede en tartışmalı konulardan biridir".
Esrarın performans artırıcı etkilerine ilişkin bilimsel bir fikir birliği yoktur ve 2018 tarihli bir makalenin "performans artırıcı bir ilaç olarak esrar kullanımına dair kanıt bulunmadığını" bildirdiği görülmektedir. Kullanımını yasaklamak için belirtilen diğer nedenler arasında, rekabette yaralanma riskinin artması ve onu kullanmanın iyi bir rol model olmayı temsil etmediği görüşü yer almaktadır.
Esrar testini ortadan kaldırmaya yönelik çağrılar, daha iyi ağrı yönetimi ve opioid kullanımını azaltma perspektifinden gelmiştir. Eugene Monroe ve Derrick Morgan gibi sporcular, sarsıntıları tedavi etme ve önleme potansiyeline ilişkin daha fazla araştırma yapılması çağrısında bulundular.
Sporda Farmasötik Bakım
Klinik eczacılar için atletlere, fiziksel aktivite uygulayıcılarına ve herhangi bir spor modalitesinin meraklılarına farmakoterapötik takip ve klinik hizmetlerini teşvik etmeye odaklanan yeni bir çalışma alanıdır. Çok çeşitli farmasötikler, diyet takviyeleri ve bitkisel ilaçlar tarihsel olarak performans arttırıcılar, doping veya ergojenik yardımcılar olarak kullanılmıştır. Bu bağlamda, doping sorunları gibi advers olayların, ilaç etkileşimlerinin veya ilaçla ilgili herhangi bir sorunun önlenmesinde eczacıların rolü açıklanmıştır; Eylemlere, profesyonel bir klinik sağlık ekibi ile katkıda bulunmak, sporcuları bu kaynakları rasyonel bir şekilde kullanmaya yönlendirmek, gerektiğinde terapötik olanı teşvik etmek ve optimize etmek için önemli olabilir.
Eczacılar, ilaçlarla ilgili ileri düzeyde bilgileri ve halkın kolayca erişebileceği sağlık profesyonelleri olmaları nedeniyle sporculara potansiyel olarak özel tavsiyeler sağlayabilir. Yasaklanmış ilaç gruplarının belirli etki mekanizmaları sergileyen tüm ilaçları (gelecekteki maddeler ve bireysel olarak adlandırılmayan maddeler dahil) içereceği yeni WADA spesifikasyonları göz önüne alındığında, bu özellikle önemlidir.
Eczacılar sporculara ilaçla ilgili tavsiyeleri doğru ve güvenli bir şekilde sunabilmeleri için kendilerini geliştirilmelidir. Beceri geliştirme; belirli akreditasyon veya atölye çalışmaları, kısa kurslar ve/veya sürekli mesleki gelişim faaliyetleri yoluyla sağlanabilir. Benzer bir girişimin bir örneği, sporcularda etkili klinik ilaç kullanımı ve dopingin önlenmesi hakkında bilgi edinmeleri için spor eczacılarına yeni bir sertifika sunan Uluslararası Olimpiyat Komitesi (IOC) tarafından gerçekleştirilmiştir. Ancak, seçeneklerin gelecekte araştırılması ve doğrulanması gerekecektir.
Kaynaklar
