Uzm.Ecz. Osman TOSUN
Hayatta en hakiki mürşit ilimdir
K. Atatürk
Son yıllarda gluten adını sıkça duyar olduk. Hemen hemen bütün ulusal kanallarda, gluteni otizmden şizofreniye, diyabetten fibromiyaljiye kadar yüzden fazla sağlık sorunu ve hastalıkla ilişkilendiren uzmanların açıklamalarına şahit oluyoruz. Dünya genelinde de durum pek farklı değil. Konuyla ilgili olarak yapılan toplum araştırmaları “glutensiz beslenme” eğiliminin giderek arttığını gösteriyor. Marketsand Markets adlı araştırma şirketinin yaptığı çalışmaya göre 2015 yılı itibarıyla dünya glutensiz ürün pazarı 4,63 milyar dolar hacminde, bu rakamın 2020 yılında 7,59 milyar dolara yükselmesi bekleniyor. Bu rakamlara ulaşılmasında son yıllarda glutenle ilgili yapılan yayın ve haberlerin hatta yazılan kitapların büyük etkisi olduğunu tahmin etmek güç değil.
Peki gluten gerçekten bu kadar korkunç etkilere sahip mi? Hepimiz glutensiz beslenme düzenine mi geçmeliyiz?
Bu sorulara doğru yanıtı verebilmek için öncelikle bilim literatürüne göz atmak gerekir.
Nedir bu gluten?
Gluten buğday, arpa, yulaf, çavdar gibi tahıllarda bulunan bir protein kompleksidir. Temel görevi bitki embriyosunun beslenmesi olan bu kompleks, prolaminler veglutelinler olarak adlandırılan iki alt gruptan meydana gelir. Örneğin buğday gluteni, prolamin grubundan gliadin adlı monomerik protein ile glutelin grubundan glutenin adlı polimerik proteinin oluşturduğu bir yapıdır.
Buğday gluteninin şematik yapısı
(Kaynak: grist.org)
Gluten hepimizin yakından tanıdığı Çölyak Hastalığında ana etkendir. Çölyak hastalığının diğer bir adı da gluten enteropatisi’ dir. Ancak glutenin insan sağlığı üzerindeki tek etkisi bu değildir. Bu konudaki bilimsel araştırma ve gözlemler sonucu “glutenle ilişkili hastalıklar” kavramı ortaya çıkmıştır. Glutenin kimyasal yapısı gibi bu hastalıklardaki rolü de birtakım kompleks mekanizmalar içerir ve esasen hala tartışmalı olan yönleri vardır.
Bugün itibarıyla glutenle ilişkili hastalıklar 3 ana gruba ayrılmıştır:
I. Allerjik Reaksiyonlar
Buğday Allerjisi: Buğday proteinlerine karşı gelişen immun reaksiyondur. Reaksiyon dakikalar veya saatler içinde başlayabilir. Maruz kalma yolu ve altta yatan immun mekanizmalar göz önüne alınarak şu şekilde sınıflandırılmıştır:
· Cilt, gastrointestinal kanal ve solunum sistemini etkileyen klasik gıda allerjisi
· Egzersizle uyarılan buğdaya bağımlı anafilaksi (WDEIA)
· Kontakt ürtiker
Çeşitli çalışmalarda buğday allerjisi görülme sıklığı konusunda farklı sonuçlara ulaşılmıştır. Çocuklar için %2-9 arasında ve yaşla birlikte değişen oranlar verilirken, yetişkinler için %3 civarında veya hafifçe yüksek oranlar telaffuz edilmektedir.
II. Otoimmun Reaksiyonlar
· Çölyak hastalığı: Gluten alımıyla ortaya çıkan immun aracılı bir bağırsak hastalığıdır.Glutenle ilişkili hastalıkların en iyi bilinenidir. Çölyak hastalığının ayırıcı özelliği villöz atrofidir. Genetik yatkınlık çölyak hastalığında merkezi bir rol oynar. Toplumda görülme sıklığı %1’ler civarındadır. Kronik diyare, kilo kaybı, anemi, osteoporoz gibi belirtiler gösterir. Tanı serolojik testler (IgA ve Anti-tTG) ve biyopsi ile konur. Bugün itibarıyla tek tedavi yolu glutensiz beslenme şekline geçmektir.
· Dermatitis Herpetiformis (Duhring Hastalığı): Kaşıntılı papüloveziküler lezyonlar şeklinde ortaya çıkan ve nadir görülen otoimmun bir hastalıktır. Daha çok çölyak hastalarında görülmesi dolayısıyla günümüzde çölyak hastalığının kütanöz bulgusu olarak kabul edilmektedir. Görülme sıklığı yaklaşık olarak 1/10,000’dir. Tedavisinde glutensiz beslenme önerilir.
· Gluten Ataksisi (SerebellarAtaksi): Beyinciğin ilerleyici bir hastalığıdır. Gluten ataksisi tüm ataksilerin %15’ini, kalıtımsal olmayan ataksilerin ise %40’ını oluşturur. Gluten ataksisinde gliadine karşı yükselmiş AGA-IgG veya IgG antikorları pozitifliği veya çölyak hastalığı vardır. Beyincikteki Purkinje hücrelerine karşı antikorlar gelişmiştir ayrıca AGA antikorlarının da Purkinje hücreleriyle çapraz reaksiyon oluşturduğu saptanmıştır. Genellikle 50 yaş üzerinde ortaya çıkar.
III. İmmun Aracılı Reaksiyonlar
· Gluten Duyarlılığı: Son yıllarda giderek belirginleşen bir tablo da çölyak olmayan gluten duyarlılığı veya daha basit bir anlatımla gluten duyarlılığıdır. Gluten duyarlılığında allerjik veya otoimmun mekanizmalara rastlanmamaktadır. Bu kişilerde davranış değişiklikleri, kas-eklem ağrıları, kramp, bacaklarda uyuşma, kilo kaybı ve kronik yorgunluk gibi belirtiler gözlenmektedir. Bu kişilerde bağırsak normaldir ve ilerleyici bir bağırsak hasarı da yoktur. Toplumda görülme sıklığı %6-7 olduğu ifade edilen bu tablonun tanısı için kullanılabilecek bir biyo belirteç bugün itibarıyla mevcut değildir.
Belirtmekte yarar var ki bazı araştırmacılar yukarıda değindiğimiz özellikleri nedeniyle gluten duyarlılığı kavramına şüpheli yaklaşmaktadır. Bu belirtilerin ortaya çıkmasında, kısa adı FODMAPS olan karbonhidratlar grubunun da rolü olabileceğini ileri sürmektedirler. Bu kısaltma ingilizce “Fermentable Oligo-, Di- and Mono-saccharides and Polyols” ifadesinin akronimidir. Bunlar kısa zincirli karbonhidratlardır, yavaş emilirler, osmotik etkinlik gösterirler ve hızla fermente olurlar.
İşte sıraladığımız bu tablolar dışında glutenle ilişkisi kanıtlanmış ve üzerinde uzlaşılan bir hastalık yoktur. Bir takım ekran yüzlerinin öne sürdükleri listeler abartılı ve bilimsellikten uzak yorumlardır. Hatta bunları bilimsel verilerin kötüye kullanımı olarak görmek de mümkündür.
Glutensiz beslenme herkes için yararlı mı?
2016 yılında medscape.com’da yayınlanan bir röportajda, konunun uzmanlarından araştırmacı Dr. Alessio Fasano şunları söylüyor: “... İlginç bir fenomene tanıklık ediyoruz. Bundan yaklaşık 10 yıl önce çölyak hastaları için glutensiz diyet uygulamak oldukça zordu. Satın alabileceğiniz glutensiz gıda neredeyse yoktu hatta gluten kelimesini bilen kimse yoktu. Bugün ise glutensiz beslenme A.B.D’deki en popüler diyet.” Dr. Fasano gluten duyarlılığı ile ilgili çalışmalarda bir nocebo etkisi ihtimaline de dikkat çekiyor ve glutene atfedilen bazı belirtilerin FODMAPS kaynaklı olabileceğini belirtiyor.
Aynı röportajda, bu konuda uzman başka bir araştırmacı Dr. Ivor Hill glutensiz beslenmenin sakıncalarına dikkat çekiyor. Glutensiz beslenme:
1. Pahalıdır. maliyeti normal bir beslenme düzenine göre yaklaşık 3 kat fazladır.
2. Yüksek kalorili bir rejimdir. Glutensiz besinler aynı miktardaki gluten içeren besinlerden çok daha yüksek kalori içerir. Ayrıca bunlarda sodyum içeriği de yüksektir.
3. Lif bakımından fakirdir. Ayrıca kalsiyum, demir ve B grubu vitamin içerikleri son derece düşüktür.
Sonuç
Bilimsel verilere göre gluten, kimilerinin öne sürdüğü gibi, insanoğlunun hayatını kabusa çeviren bir madde gibi görünmüyor. Toplumun yaklaşık %10’luk bir bölümünde glutenle ilişkili çeşitli hastalıklar ve hastalık benzeri tablolar gözlenmekte. Eğer bu %10’luk kitleden biri değilseniz glutensiz diyet sizin için yararlı değil tam tersine sağlığınız için birtakım riskler barındırıyor demektir.
Tahıl ürünleriyle ilgili asıl büyük sorun ise yüksek miktardaki nişasta ve basit karbonhidrat içeriğidir. Sağlıklı bir yaşam için tahıl ürünlerini bilimsel kaynaklarda belirtilen makul miktarlarla sınırlamak en doğru davranış olacaktır.
Kaynaklar
1.Sapone, A.; Bai, J.C.; Ciacci, C.; Dolinsek, J.; Green, P.H.; Hadjivassiliou, M.; Kaukinen, K.; Rostami, K.; Sanders, D.S.; Schumann, M.; et al. Spectrum of gluten-relateddisorders: Consensus on newnomenclatureandclassification. BMC Med. 2012, 10, 13.
2.Ludvigsson, J.F.; Leffler, D.A.; Bai, J.C.; Biagi, F.; Fasano, A.; Green, P.H.; Hadjivassiliou, M.; Kaukinen, K.; Kelly, C.P.; Leonard, J.N.; et al. The Oslo definitionsforcoeliacdiseaseandrelatedterms. Gut 2013, 62, 43–52.
3.NoEffects of Gluten in PatientsWith Self-ReportedNon-CeliacGlutenSensitivityAfterDietaryReduction of Fermentable, PoorlyAbsorbed, Short-ChainCarbohydrates
5. Digiacomo, D.V.; Tennyson, C.A.; Green, P.H.; Demmer, R.T. Prevalence of gluten-freedietadherenceamongindividualswithoutceliacdisease in the USA: ResultsfromtheContinuousNationalHealthandNutritionExaminationSurvey 2009–2010. Scand. J. Gastroenterol. 2013, 48, 921–925.
6. Biesiekierski, J.R.; Newnham, E.D.; Irving, P.M.; Barrett, J.S.; Haines, M.; Doecke, J.D.; Shepherd, S.J.; Muir, J.G.; Gibson, P.R. Glutencausesgastrointestinalsymptoms in subjectswithoutceliacdisease: A double-blindrandomizedplacebo-controlledtrial. Am. J. Gastroenterol. 2011, 106, 508–514.
7. Volta, U.; Tovoli, F.; Cicola, R.; Parisi, C.; Fabbri, A.; Piscaglia, M.; Fiorini, E.; Caio, G. Serologicaltests in glutensensitivity (nonceliacglutenintolerance). J. Clin. Gastroenterol. 2012, 46, 680–685.
8. Brottveit, M.; Vandvik, P.O.; Wojniusz, S.; Løvik, A.; Lundin, K.E.; Boye, B. Absence of somatization in non-coeliacglutensensitivity. Scand. J. Gastroenterol. 2012, 47, 770–777.
9. Batista, I.C.; Gandolfi, L.; Nobrega, Y.K.; Almeida, R.C.; Almeida, L.M.; CamposJunior, D.; Pratesi, R. Autismspectrumdisorderandceliacdisease: Noevidencefor a link. Arq. Neuropsiquiatr. 2012, 70, 28–33.
10. Marcason, W. What is thecurrentstatus of researchconcerninguse of a gluten-free, casein-freedietforchildrendiagnosedwithautism? J. Am. Diet. Assoc. 2009, 109, 572.
11. Whiteley, P.; Haracopos, D.; Knivsberg, A.M.; Reichelt, K.L.; Parlar, S.; Jacobsen, J.; Seim, A.; Pedersen, L.; Schondel, M.; Shattock, P. TheScanBritrandomised, controlled, single-blindstudy of a gluten- andcasein-freedietaryinterventionforchildrenwithautismspectrumdisorders. Nutr. Neurosci. 2010, 13, 87–100.
12. Storms, L.H.; Clopton, J.M.; Wright, C. Effects of gluten in schizophrenics. Arch. Gen. Psychiatry 1982, 39, 323–327.
13. Dohan, F.C. Cerealsandschizophrenia data andhypothesis. ActaPsychiatr. Scand. 1966, 42, 125–152.
14. Collin P, Reunala T. Recognitionandmanagement of thecutaneousmanifestations of celiacdisease. Am J ClinDermatol 2003;4:13–20.
15. Karpati S. Dermatitisherpetiformis. ClinDermatol 2012;30:56–9.
16. Hadjivassiliou M, Sanders DD, AeschlimannDP.Gluten-relateddisorders: gluten ataxia. DigDis. 2015;33:264-8.
17. Lock RJ, Tengah DP, Williams AJ, Ward JJ, Bingley PJ, et al.Cerebellarataxia, peripheralneuropathy, “glutensensitivity” and anti-neuronalautoantibodies. ClinLab. 2006; 52:589-92.
18. Zanini B, Baschè R, Ferraresi A, Ricci C, Lanzarotto F, Marullo M, et al. Randomisedclinicalstudy: glutenchallengeinducessymptomrecurrence in only a minority of patientswhomeetclinicalcriteriafornon-coeliacglutensensitivity. AlimentPharmacolTher 2015; 42:968–76.
19. Molina-Infante J, Santolaria S, Sanders DS, Fernández-Bañares F. Systematicreview: noncoeliacglutensensitivity. AlimentPharmacolTher 2015; 41:807–20.
