Dr. Ecz. Dyt. Neda TANER
İlaçlar, sağlık sisteminin önemli bileşenlerindendir. Hastaları tedavi etme ve yaşamlarını kurtarmada kritik rol oynamaktadır. İlaçlar doğru kullanıldığında bozulan sağlık statüsünü eski haline getirmede önemli işlev görürken, yanlış kullanıldığında sağlık statüsünü daha da kötüleştirme ve sonunda ölüme götürme gibi riskleri bulunmaktadır. Bu nedenle ilaçların “akılcı” kullanımı gün geçtikçe önemi artan bir kavramdır.
Akılcı ilaç kullanımı, ilaçlarla ilgili doğru ve tam bilgiye sahip olma ile yakından ilgilidir. Bu nedenle ilaçlarla ilgili objektif, tam, güncel, ulaşılabilir bilginin tüm taraflara sağlanması gereklidir.
Akılcı ilaç kullanımı, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından “kişilerin klinik bulgularına ve bireysel özelliklerine uygun ilacı, uygun süre ve dozda, en düşük fiyatta ve kolayca sağlayabilmeleri” şeklinde tanımlanmıştır (DSÖ, 1985). Bir başka tanımda akılcı ilaç kullanımı, ilaç tedavisinin etkili, güvenli ve ekonomik biçimde uygulanmasına olanak tanıyan, planlama, yürütme ve izleme sürecidir. Akılcı ilaç kullanımında sorumluluk hasta, doktor ve sağlık kurumu olmak üzere üç farklı ancak birbirinin tamamlayıcısı gruptadır. Akılcı ilaç kullanımının sağlanabilmesi devletin, ilaç endüstrisinin, başta hekim ve eczacılar olmak üzere sağlık personelinin ve toplumun akılcı davranmasını gerektirmektedir.
Tıptaki gelişmelere paralel olarak hastalara ihtiyaçları olan ilaçların teminini sağlamak ve akılcı ilaç kullanımında süreci takip etmek temel insan hakları arasında kabul edilmektedir. Dünya Sağlık Örgütü, temel insan hakkı olarak kabul ettiği bu konunun her zaman savunucusu olmanın önemi üzerinde çalışmalar yürütmektedir. Bir diğer önemli husus ise hastaların doktora sormadan tedavi amaçlı ilaç kullanmalarıdır. Doktora danışmadan teşhis, ilacın dozajının ayarlanması ve kullanım süresinin belirlenmesi aşamalarının kişilerin kendi başlarına ilaç kullanması literatürde kendi kendini tedavi etme diye tanımlanmaktadır. İlacın doğru şekilde kullanılması insan sağlığını ve hayatını tehdit eden unsurları ortadan kaldırırken, doğru olmayan şekillerdeki kullanımı ise hayatın sonlanmasına neden olduğu için insan ve toplum sağlığında önemli bir husus olarak yer almaktadır.
Akılcı İlaç Kullanımı İlkeleri;
Akılcı İlaç Kullanımı kapsamında gerçekleştirilen bir araştırmanın sonucuna göre;
Bu tarz çalışmalar ile ilaçların yanlış ve uygunsuz kullanılma sıklığını görüyoruz.
Herhangi birine ilaç tavsiye etmek ya da tavsiye edilen bir ilacı hekime danışmadan kullanmak akılcı olmayan ilaç kullanımı kapsamındadır.
Fazla ve gereksiz ilaç kullanımının istenmeyen etkileri olabilir. Alerjik reaksiyonlar gerçekleşebilir, karaciğer ve böbrek yetmezlikleri ortaya çıkabilir, farklı ilaç etkileşimleri, yan etkileri olabilir. Fazla, gereksiz ve yanlış ilaç kullanımının olumsuz etkilerini önlemek için doktor önerisiyle doğru zamanda ve şekilde ilaç kullanmak gerekir. Yan etkiler olsa bile hasta kontrol altında olacaktır.
Akılcı ilaç kullanımında doktorlara önemli sorumluluk düşüyor, örneğin çok ağrıları olanlar hangi ilacı ne şekilde, ne zaman kullanacağı konusunda doktorun önerisini dikkate almalıdır. Bilgilendirmeyi doktor yapmalıdır. Böylece, bu bilgilendirme, komşunun bir sindirim sistemi ilacını ağrı kesici yerine komşusuna vermesini de engeller. İlaçlar mutlaka doktor yönlendirmesiyle alınmalıdır.
Hasta, ilacı doğru yoldan, doğru zaman aralıklarında, doğru dozda ve belirtilen süre boyunca kesintisiz kullanmalıdır. Kendini iyi hissettiğinde ilacı kendiliğinden kesmemelidir. İlaçtan yarar görmüyorsa doktorunu haberdar etmelidir. Dalgınlıkla ilacı unutabileceğini düşünüp hatırlatıcı düzenlemeler yapmalıdır. Komşusuna iyi gelen ilacın kendisine zarar verebileceğini unutmamalıdır.
Zatürre olmuş hasta kendisine yazılan antibiyotiği yan etkileri olduğu için çeşitli nedenlerle kullanmadığında, kötüleşerek yoğun bakım gerektiren tabloyla dönebilir, yine hasta 'Beni kötü yapıyor' diyerek tansiyon ilacını bıraktığında, birkaç gün sonra felç veya beyin kanaması geçirebilir. Hasta ilacını kendi kesmemelidir. Yaşadığı istenmeyen etkiler olduğunda veya ilaçtan fayda görmediğinde mutlaka doktoruna danışmalıdır. Hastalar bu yanlışa düşmemelidir.
Akılcı olmayan ilaç kullanımı dünya geneli için sorundur. Akılcı olmayan ilaç kullanımında, gelişmiş ülkelerde kapsamlı çalışma ve sorunun çözümünde belirli bir aşama kaydedilmiştir. Çeşitli adımlar atılmakla birlikte akılcı ilaç kullanımı kavramı gelişmekte olan ülkeler için yeni bir kavramdır. İlaçların akılcı olarak kullanılmaması nedeniyle oluşan zararlar gelişmekte olan ülkelerde daha yaygındır.
İlaçların akılcı olmayan kullanımları sonucunda tedaviden beklenen yararın görülmemesi, çoklu ilaç kullanımı (polifarmasi), uygunsuz antibiyotik kullanımına bağlı gelişen antibiyotik direnci, kan yolu ile bulaşan hastalık riskinde artış, yanlış doz ya da doz aralığında kullanım, hastalık için doğru ilacın kullanılmaması gibi sorunlar ortaya çıkmaktadır (WHO, 2002; WHO, 2010). Gereksiz ve yanlış ilaç uygulamasının bir diğer sonucu ekonomik sorunlardır; yüksek ilaç harcamaları sosyal güvenlik kurumlarına ağır bir yük getirmekte, geri ödemede ciddi sorunlara yol açmaktadır.
"Akılcı olmayan ilaç kullanımda en önemli yeri antibiyotikler tutuyor. Antibiyotikler Türkiye'de yanlış ilaç kullanımı açısından bakıldığında en kötü örnekleri oluşturuyor.
Antibiyotiklerin en çok yanlış kullanıldığı alan solunum yolu enfeksiyonlarıdır. Önümüz kış, soğuk algınlığı, grip ve nezleyle sık karşılaşacağız. Bu hastalıkların en önemli etkenleri, yüzde 80 civarında virüslerdir. Antibiyotikler virüslere karşı etkili değildir. Hekime danışmadan hiçbir şekilde antibiyotik alınmaması gerekiyor. Herhangi birinin tavsiyesi ile antibiyotik kullanılmamalı, hiç kimseye antibiyotik tavsiye edilmemelidir.
Eğer antibiyotikler gelişi güzel, yaygın şekilde kullanılmaya devam edilirse gelecekte dirençli bakteriler görülecek. Yapılan hesaplamalara göre 2050 yılında antibiyotiğe dirençli bakteriler, kanser, kalp, sinir sistemi, nörolojik hastalıklardan çok daha fazla ölüme neden olacak. Yaklaşık yılda 10 milyondan fazla ölüm buna bağlı olacak.
Dr. Ecz. Dyt. Neda TANER
Kaynaklar;
